Bedreigd door een haai – wat moet je (niet) doen?

Als u de grens niet overgaat, en alleen dicht bij het strand zwemt, is het risico dat u in Nederland wordt aangevallen door een haai praktisch nihil. Tenzij u in het Dolfinarium in een aquarium tuimelt, maar dat risico is eveneens zo klein dat het geen zin heeft om er een kansberekening op los te laten. Wie zich buiten de Nederlandse grenzen waagt, warmere oorden opzoekt en dol is op zwemmen en surfen in zee hoeft zich praktisch gezien evenmin veel zorgen te maken. Niettemin worden er wereldwijd in de tropische wateren jaarlijks om en nabij de honderd mensen aangevallen door een haai die zich in de meeste gevallen vergist heeft. Ongeveer drie van de vijf slachtoffers overleven zo'n aanval niet. Voor de grootste haaiensoorten, zoals de grote walvishaai, hoeft u in elk geval niet bang te zijn. Die eten alleen plankton.

Inhoud

• Zijn haaien gevaarlijk?
• Waar komen haaien voor?
• Waar vinden de meeste aanvallen van haaien plaats?
• Haai in zicht en zelf te water?
• Wat te doen?
• Enkele gedragsregels
• Tips

Zijn haaien gevaarlijk?

De haai (Selachimorpha) is een kraakbeenvis en leefde vijfhonderd miljoen jaar geleden al. Van de grootste haaiensoorten mogen de reuzenhaai van ongeveer 14 meter lang en de grote walvishaai van wel 18 meter niet onvermeld blijven. Maar wees gerust, het zijn ongevaarlijke planktoneters. Van de ongeveer 400 haaiensoorten, verspreid over de hele wereld, zijn er hooguit tien zeer gevaarlijk voor de mens.

Roofvissen
Sommige bronnen beperken dat aantal zelfs tot vijf of zes, waaronder de witte haai (Carcharodon carcharias), de Zambesi-haai of stierhaai (Carcharhinus leucas) en de tijgerhaai (Galeocerdo cuvier). Het merendeel van de haaiensoorten wordt ongeveer een tot twee meter lang. Het zijn roofvissen die kreeftachtigen, weekdieren en zeezoogdieren op het dagelijks menu hebben.

Waar komen haaien voor?

In de Europese wateren komen praktisch geen haaien voor, hoewel de sinistere blauwe haai (Prionace glauca) zich wel eens laat zien bij de Britse zuidwestkust, evenals de inmiddels zeldzame haringhaai (Lamna nasus). Het zijn haaien die graag in diep water vertoeven en dus voor strandbezoekers geen gevaar vormen.

Kustwateren
Wel moeten duikers, zwemmers en surfers in de Adriatische en Egeïsche zee (b.v. de Italiaanse en Griekse kustwateren) rekening houden met de mogelijkheid dat ze een haai tegen kunnen komen. Op de keeper beschouwd komen haaien overal ter wereld voor, behalve in de zeer koude zeeën van de Noordpool en rond Antarctica. Haaien laten zich vooral zien in de tropische wateren.

Waar vinden de meeste aanvallen van haaien plaats?

De meeste aanvallen vinden dan ook in de tropische zeeën plaats. Doorgaans in water dat warmer is dan 21 ºC. Onder andere Nieuw-Zeeland, Australië, zuidelijk Afrika, maar ook de Verenigde Staten, zoals bij Florida, Californië en Mexico, hebben de gevaarlijkste kustwateren waar haaien rondzwemmen. Overigens zijn ook de open oceanen berucht. Veel haaien hebben een klein verspreidingsgebied, andere soorten komen wereldwijd voor, zoals de eveneens in zijn voortbestaan bedreigde voshaai in de Atlantische en Middellandse Zee.

Haai in zicht en zelf te water?

Een haai spotten is reden genoeg om er meteen ruchtbaarheid aan te geven. Dat geldt zeker als er een eindje uit de kust mensen in het water zijn! Haaien kunnen zich namelijk zeer onvoorspelbaar gedragen, ongeacht welke soort het betreft. Zit u in een zeil- of motorboot op zee en zijn opvarenden aan het pootjebaden of aan het zwemmen? Lawaai schrikt een haai soms af. Sla op de romp van het vaartuig en start de motor. Maak kabaal. Zorg ervoor dat iedereen de mogelijkheid krijgt om snel aan boord te gaan.

Wat te doen?

In een gebied waar zich haaien ophouden, hoort iedere zwemmer, surfer of andere watersporter enkele adviezen ter harte te nemen om een aanval van een haai te voorkomen:

• Zwem nooit als een bezetene weg als een haai nadert om te kijken of u eetbaar bent, al is de mens niet zijn natuurlijke prooi. Snelheid is een illusie als u denkt dat u daarmee het vege lijf kunt redden. Een haai zwemt pijlsnel zodra hij prooi ziet en besloten heeft de aanval in te zetten. Hij zal altijd vlugger zijn dan u. Paniekerige, woeste bewegingen met armen en benen trekken zijn aandacht en hij zal u dan eerder als prooi beschouwen.
• Probeer dus kalm te blijven, hoe moeilijk dat ook is, en zwem rustig en langzaam terug naar de boot of het strand. Eventueel achterwaarts waarbij u de haai in het oog houdt, desnoods onder water.
• Een haai zal u meestal van onderen of van achteren aanvallen. Maak lawaai als de haai nieuwsgierig wordt. Schreeuw eventueel onder water, hoewel dat best moeilijk is. Bent u aan het duiken? Sla dan op de zuurstoffles.
• Meestal geeft een haai eerst een por, waarna hij toehapt. Sla of schop – als laatste redmiddel – de haai met uw vuisten of voeten of met een hard voorwerp als u dat bij u hebt. Mogelijk houdt de haai het dan voor gezien. Sommige zwemmers en surfers zweren bij een haaienknuppel, een bezemsteel van ongeveer een meter lang met een polslus en aan het andere uiteinde een ring met spijkers. Wanneer u daarmee toesteekt in de snuit van de haai kunt u hem op afstand houden, en daarmee dus uitstel van een aanval bedingen. Volgens de bekende Franse oceanograaf Jacques-Yves Cousteau (1910-1997) is de haaienknuppel effectief zonder dat u de haai kwaad maakt. Overigens zijn er ook andere 'apparaten' om een haai af te schrikken. Wegjagen zal echter beslist niet lukken als de haai besloten heeft dat u vandaag op zijn menu staat.

Enkele gedragsregels

Haaien zijn predators pur sang en in dat opzicht zeer onvoorspelbaar. Een aanval is eigenlijk nooit te voorspellen. Niettemin is het handig en soms van levensbelang om enkele tips te kennen die het risico op een aanval drastisch kunnen verkleinen.

Tips

Sommige tips liggen voor de hand, andere ervaart u misschien als vergezocht, hoewel de haaienkenners daar wellicht anders over denken.

• Haaien houden niet van ondiep water, ondanks hetgeen er in sommige (Hollywood)-speelfilms wordt gesuggereerd. Zwem dus niet ver uit de kust en niet in diepe geulen. Zwem ook niet in wateren waar haaien zijn gesignaleerd, of als er daaromtrent een waarschuwing is uitgegaan. Zwem niet alleen. Vier of zes ogen zien meer dan als u in uw uppie rondkijkt.
• Haaien schijnen een voorkeur te hebben voor donkere wateren. Zwem in het verlengde daarvan niet in de schemering of als het donker is. Een haai spoort u moeiteloos op. Kennelijk juist als het donker is.
• Een duikerpak met zuurstoffles en andere toebehoren bieden beslist bescherming. Deze 'prooien' zijn voor een haai minder aantrekkelijk dan iemand in slechts een zwembroek. Haaien hebben ook iets met contrasten, zoals een gebruinde huid die afsteekt tegen een zeer blank gedeelte van de huid.
• Kijk uit met open wonden, zoals een schaafwond. Haaien hebben een neus voor bloed, ook al is de hoeveelheid nog zo gering. Ook het moment dat u het water verlaat, zoals aan boord gaan na het zwemmen, is voor een haai vaak het uitgelezen moment om toe te happen.

Lees verder

• Bedreigd door een agressieve hond – wat moet je (niet) doen?
• Barracuda’s (Sphyraenidae) – tijgers van de wereldzeeën
• De sidderaal – een levende accu
• De tomeloze vraatzucht van piranha's
• De tijgerhaai (Galeocerdo cuvier) – een gevaarlijke jager