De onuitroeibare kakkerlak – kenmerken en leefwijze

Veel mensen krijgen de rillingen als ze het woord 'kakkerlak' horen. In dat opzicht heeft de kakkerlak dezelfde reputatie als de huisspin. De kakkerlak geldt als vrijwel onuitroeibaar. Bliksemsnel rent hij door het huis en jaagt ’s nachts menigeen de stuipen op het lijf. Kakkerlakken leven overal ter wereld, planten zich razendsnel voort en eten vrijwel alles wat mens en dier eten. Overdag verstoppen ze zich in de kleinste spleten en kieren en komen ’s nachts weer tevoorschijn om op rooftocht te gaan. Een troost is dat er wereldwijd ongeveer 4700 soorten voorkomen, maar dat slechts enkele soorten zich in woningen nestelen. De kakkerlak brengt ziektes over en is de schrik van bakkerijen en restaurants. Kakkerlakken hebben een hekel aan tochtige vertrekken en kou. Warmte en vocht zijn favoriet. Men ziet ze dus doorgaans het eerst in de keuken, de badkamer en het toilet.

Inhoud

• De fascinerende kakkerlak
• Vleugels
• Kop en voelsprieten
• De kakkerlak – een schadelijk insect
• Verspreiding
• Nederland
• Leefwijze van de kakkerlak
• Voedsel
• Voortplanting
• Belangrijke kenmerken van de kakkerlak
• Kakkerlakken zoeken de mens op
• Preventie

De fascinerende kakkerlak

Het imago van de kakkerlak is niet best, zoals men ook gruwt van bijvoorbeeld de bedwants en de oorworm. Overal waar de mens zich heeft gesetteld kan de kakkerlak zich zodanig thuis gaan voelen dat hij een plaag wordt. Tot in de hoogste berggebieden en meest afgelegen oorden toe. Niettemin houden de meeste soorten zich op in de vrije natuur, ver van de mens en zijn besognes. Slechts enkele soorten komen in woningen voor. Het grootste deel leeft bovendien in de tropen, waar sommige soorten wel 8 tot 10 cm groot kunnen worden.

Bijna 4700 soorten
De kakkerlak is een fascinerend diertje dat tot een zeer oude insectenfamilie behoort en al in het Carboon te vinden was, pakweg 250 miljoen jaar geleden. Qua uiterlijk zijn kakkerlakken sindsdien nauwelijks veranderd, zo blijkt uit fossielen. Er zijn ongeveer 4700 soorten beschreven, waarvan enkele tientallen soorten een plaag kunnen veroorzaken. In Nederland is de meest voorkomende soort de noordse kakkerlak (Ectobius lapponicus).

Vleugels

De kakkerlak heeft twee paar vleugels die langs en op zijn ovale en doorgaans afgeplatte lichaam liggen. Het buitenste paar vleugels is leerachtig van structuur. Ze beschermen de kakkerlak als een soort schild. Het onderste paar vleugels is minder taai van structuur. Er zijn soorten die kunnen vliegen. Door hun fladderende vleugels lijkt het soms of ze springen. Ze hebben echter geen springpoten. Overigens vliegen kakkerlakken niet van harte, ook al hebben de meeste soorten vleugels. Vliegen is voor dit insect altijd een moeizame exercitie, wat ook geldt voor de soorten die wel echt het luchtruim kunnen kiezen. Sommige soorten hebben geen vleugels, of ze zijn rudimentair.

Kop en voelsprieten

De thorax is het sterkste deel van hun lichaam. Het achterlijfje is relatief zacht, waar zich ook het merendeel van de organen bevinden. Aan de kop van de kakkerlak bevinden zich de bijtende monddelen, beschermd door een schild. Kenmerkend zijn ook de lange voelsprieten die onvermoeibaar de omgeving aftasten, ook als de kakkerlak ergens rustig zit en ogenschijnlijk niets te doen heeft. De meeste soorten hebben een donker- tot roodbruine of zwarte, geelbruine kleur. De schrijvers en regisseur van de SF-horrorfilm Alien, met in de hoofdrol Sigourney Weaver, hebben zich wat het te bevechten monster betreft mede laten inspireren door het uiterlijk van de kakkerlak.

De kakkerlak – een schadelijk insect

Kakkerlakken zijn schadelijk voor de gezondheid, zoals bijvoorbeeld ook de huisvlieg. De kakkerlak brengt bacteriën en andere ziektekiemen makkelijk over omdat hij overal in en overheen kruipt, ook en met name op etenswaar. Ze zijn bliksemsnel, vergelijkbaar met de huisspin of de beruchte Braziliaanse zwerfspin, die zoals de naam al zegt eveneens actief zwervend op zoek is naar voedsel.

Hardloper
De kakkerlak haalt met gemak vijf kilometer per uur en is daarmee een respectabele hardloper onder de insecten. Sommige mensen zijn allergisch voor stoffen die vrijkomen uit hun uitwerpselen. Bepaalde kakkerlaksoorten ruiken sterk, van een muskusachtige geur tot een stank die afkomstig is van een secreet dat ze afscheiden en waar hun natuurlijke vijanden, waaronder mieren, spinnen, kikkers en hagedissen, een hekel aan hebben.

Verspreiding

De meeste soorten leven in de tropen. Laat dat een geruststelling zijn voor degenen die deze beestjes eng en vies vinden. Daar staat tegenover dat de kakkerlak werkelijk overal voorkomt. Behalve in de zeer hoge noordpoolgebieden. Hoewel, het is bekend dat de noordse kakkerlak (Ectobius lapponicus) zich in de huizen van de Laplanders heeft gevestigd en moeilijk te bestrijden is. De mensen hebben er vaak mee te stellen omdat de kakkerlakken zich en masse meester maken van de gedroogde vis.

Nederland

In Nederland zijn de bekendste kakkerlaksoorten de noordse kakkerlak (Ectobius lapponicus), maar ook de heidekakkerlak (Ectobius panzeri) en de boskakkerlak (Ectobius sylvestris). De soorten die men het vaakst in woningen aantreft, en die daar ook een plaag kunnen vormen, zijn de Duitse kakkerlak (Blattella germanica) en de Amerikaanse kakkerlak (Periplaneta americana) van wel 4,5 centimeter, een oorspronkelijk uit Noord- en West-Afrika afkomstige soort. Ze lijken op elkaar, maar het is vooral de lichaamslengte die het verschil maakt, behalve natuurlijk voor de kenner. Overigens heeft de Duitse kakkerlak twee donkere strepen op het borstschild.

Leefwijze van de kakkerlak

De kakkerlak is een meester in het zich aanpassen aan de meest uiteenlopende omstandigheden. Het merendeel van de soorten is te vinden in de tropen. Ze leven op de grasvlakten, in de bossen, maar ook in woestijnen en rotsachtige gebieden waar ze zich verstoppen in spleten en onder stenen. Kakkerlakken hebben een hekel aan zonlicht. Ze zijn dan ook vooral ’s nachts actief, hoewel er ook soorten zijn die overdag op pad gaat naar voedsel. Ook zoekt de kakkerlak warmte op.

Plaag
De soorten die in Nederland voorkomen, en die in huis een plaag kunnen veroorzaken, zijn vooral de Duitse (Blattella germanica) en Amerikaanse kakkerlak (Periplaneta americana). Men ziet ze het eerst verschijnen in gesloten ruimten. De warmte trekt ze aan, anders komen ze de winter niet door. Hun voorkeur gaat dan ook uit naar verwarmde woningen. Geliefde oorden zijn bakkerijen (overigens ook favoriet bij de bakkerstor of Blatta orientalis), restaurants en zelfs de ziekenhuizen, zorginstellingen en fabrieken (levensmiddelen) hebben er wel eens last van. Kakkerlakken verspreiden zich razendsnel, reizen mee met bagage en komen op alle mogelijke manieren het huis binnen, zoals via ventilatiekanalen en spouwen. Warme donkere plekjes genieten hun voorkeur. Vochtige lucht en water zijn onontbeerlijk, naast voldoende voedselaanbod. De keuken en badkamer zijn dan ook favoriet. Met name achter de koelkast, in het gootsteenkastje, overal waar het warm en vochtig is en dicht bij voedsel in overvloed.

's Avonds en 's nachts
Kenmerkend voor zijn permanente aanwezigheid is het moment dat hij tevoorschijn komt. En dat zal niet lang duren als hij zich eenmaal gesetteld heeft. Hij laat zich met name ‘s avonds en ’s nachts zien. Al snel vindt men hier en daar ook eischilletjes en kleine, zwarte uitwerpselen, lijkend op pluisjes, maar ook vervellingshuid van de jonge kakkerlakken, doorgaans op plaatsen waar ze zich overdag schuilhouden, zoals in en achter het gootsteenkastje. Achter de koelkast is eveneens een favoriete plek.

Voedsel

De kakkerlak is beslist niet kieskeurig, zijn menukaart is zeer uitgebreid. De meest uitgebreide van vrijwel alle insecten. De Duitse en Amerikaanse kakkerlak zijn nachtinsecten en alleseters die, zoals de aanduiding al zegt, praktisch alles als eetbaar beschouwen. Ze hebben zelfs kannibalistische neigingen. Hoewel ze groepen vormen, zijn het geen kolonie-insecten zoals mieren dat zijn, waaronder de beruchte tropische trekmier Eciton burchellii. Het zijn zoetekauwen, maar ze zijn ook dol op vet (vetvlekken) en wat er nog meer voorhanden is aan wat mensen zoal eten, wat ze aan resten laten rondslingeren en waar kakkerlakken uitstekend op gedijen.

Etensrestjes
Als het voedselaanbod schaars is, vreten ze desnoods textiel aan. En zelfs hout. Berucht zijn bijvoorbeeld de ‘afgekloven’ boekbanden. Ook de lijmstoffen ervan eten ze op. Etensrestjes op de gootsteen – of als er wat maaltijdresten op de vloer zijn gevallen en niet opgeruimd – zijn voor kakkerlakken een waar feest. Ze kunnen er een hele poos op teren. Daar staat tegenover dat ze eventueel wekenlang zonder voedsel kunnen overleven.

Maag-darmkanaal van de kakkerlak
De kakkerlak heeft een maag-darmstelsel waar praktisch alles verteerd wordt, van voedselresten tot katoen, hout, aas en uitwerpselen. Dat geldt met name als hij zich in een echt afgesloten ruimte bevindt. Niets is de kakkerlak te bizar. De monddelen zijn geschikt om te likken, te kauwen en te bijten. De kakkerlak onderzoekt alles wat hij tegenkomt op eetbaarheid.

Voortplanting

Kakkerlakken herkennen elkaars geur. De vrouwtjes scheiden bepaalde lokstoffen (feromonen) af om mannetjes aan te trekken. Ook is er voor de paring sprake van een soort baltsritueel. Ze doen dat door met elkaars voelsprieten te spelen. Bij enkele soorten blijven de eitjes in het lichaam en worden de jongen levend gebaard. De meeste soorten zetten eierpakketjes af, nadat ze ongeveer drie weken in het lichaam zijn bewaard. De jongen zijn wit, maar worden binnen een dag donkerder. Ook vervellen ze regelmatig en worden dan telkens iets groter.

Belangrijke kenmerken van de kakkerlak

De kakkerlak behoort tot de klasse van de insecten (Insecta), de onderklasse van de gevleugelde insecten (Pterygota), de infraklasse van de Neoptera (nieuwvleugeligen), de superorde van de kakkerlakachtigen (Dictyoptera) en de orde van de kakkerlakken (Blattodea). Er zijn ongeveer 4700 soorten bekend.

• Lengte: ca. 1-8 cm.
• Vleugels: 2 paar, liggend op de thorax, bij sommige soorten alleen rudimentair. De meeste soorten kunnen niet vliegen, maar wel 'springbewegingen' maken met de vleugels.
• Gedrag: In principe solitair. Ze vormen groepen, maar geen kolonies zoals bij mieren, bijen en wespen.
• Voortplantingsperiode: Afhankelijk van de soort, het klimaat en het milieu (woningen) waarin ze zich bevinden.
• Legsels: Eierpakketjes, die na ca. 3 weken worden afgezet. Sommige soorten baren levende jongen.
• Voedsel: Plantaardig en dierlijk, in de ruimste zin van het woord. De kakkerlak heeft kannibalistische neigingen als het voedselaanbod schaars is.
• Natuurlijke vijanden: o.a. kikkers, hagedissen, slangen, spinnen, mieren.
• Verwantschap: o.a. de bidsprinkhaan en termiet.
• Levensverwachting: Gemiddeld ongeveer 6 maanden. Er zijn soorten die wel vier jaar worden.

Kakkerlakken zoeken de mens op

De kakkerlak is lastig te bestrijden. Een belangrijke reden is dat hij zich op fenomenale wijze kan aanpassen aan de leefomstandigheden en een vastenperiode van enkele weken met gemak overleeft. De mens heeft altijd zijn speciale aandacht gehad. De omgeving van de mens staat immers bijna synoniem aan een overvloed aan voedsel, waardoor hij zich snel kan voortplanten.

Internationaal transport
In kasten, kelders, keukens en badkamers (vocht en warmte) voelen ze zich thuis. Dankzij hun ovale, afgeplatte lijf wurmen ze zich in de kleinste spleetjes en door de nauwste kieren. Praktisch al het denkbare staat op hun menu, bij voorkeur zetmeel en zoete voedingsmiddelen. Er komen tropische soorten voor in Nederland (internationaal transport). Kakkerlakken zijn zeer snel resistent tegen bestrijdingsmiddelen.

Preventie

Houd het huis zo schoon en droog mogelijk, laat geen etensresten achter. Veeg kruimels op, stofzuig vaak. Als er kakkerlakken zijn waargenomen, of hun uitwerpselen, wil het wel eens helpen om ’s nachts bakjes met water en olie klaar te zetten. Ze verdrinken erin, mede doordat de olie hun luchtwegen blokkeert. Er zijn ook lokdozen voor kakkerlakken te koop. Pas echter op met chemische producten. Laat u goed informeren over de toegelaten stoffen die ze bevatten.

Internet
Talloos zijn de methoden die al dan niet helpen om kakkerlakken te vangen. Het internet puilt uit van de tips en adviezen. Er zijn boeken over kakkerlakken te over om in te grasduinen en handige bestrijdingstips te vergaren. Soms komt men er echter niet onderuit om de professionele ongediertebestrijding te hulp te roepen. De kakkerlak is immers een insect dat vrijwel onveranderd pakweg 250 miljoen jaar heeft overleefd, tot ver in het Carboon. Het is een van de meest hardnekkige en aanpassingsgerichte insecten die er op aarde rondkruipen.

Lees verder

• De onvermoeibare huisvlieg
• Wie is bang voor de huisspin?
• De daas of paardenvlieg – hinderlijk en gevaarlijk
• De bloedzuigende bedwants (wandluis)
• De oorworm – nuttig insect met een slecht imago