De daas of paardenvlieg – hinderlijk en gevaarlijk

De daas of paardenvlieg is een plaaggeest en net zo hinderlijk als de wesp. Vrijwel iedereen heeft er wel eens kennis mee gemaakt tijdens een nietsvermoedende wandeling in het bos of op de hei. De daas, ook wel brems genoemd, opereert in groepen en is overal te vinden, van Siberië tot Zuid-Afrika, en wordt vaak verward met de horzel en zelfs de stalvlieg. Deze roofvlieg – het vrouwtje – voedt zich met bloed en is niet ongevaarlijk voor de mens. Sommige soorten brengen miltvuur en de tropische ziekte filariasis over. Van de pakweg 4500 soorten dazen of paardenvliegen komen in Nederland zo’n 40 soorten voor, waarvan de regendaas en de goudoogdaas de bekendste zijn. De beet is pijnlijk en kan fikse zwellingen veroorzaken bij mensen die er heftig op reageren. Bepaalde soorten, waaronder de goudoogdaas, kunnen in een zwerm om het hoofd cirkelen en zijn dan niet te verjagen.

Inhoud

• Uiterlijk van de daas – een roofvlieg van formaat
• Ontwikkeling van de daas
• Eieren
• Larve
• Verpopping
• Het voedsel van de paardenvlieg
• Vervelende ‘steekvlieg’
• Verspreiding
• Belangrijke kenmerken van de daas of paardenvlieg
• Is de beet van een daas gevaarlijk?
• Behandeling
• Voorkomen van dazenbeten
• Wat te doen

Uiterlijk van de daas – een roofvlieg van formaat

Dazen (Tabanidae) worden ook wel paardenvliegen of bremzen genoemd. Ze zijn berucht en vormen een wereldwijd omspannende insectenfamilie, de woestijngebieden uitgezonderd. Kenmerkend is de grote kop met de eveneens grote bolvormige facetogen die in veel kleuren iriseren, soms met strepen en zigzagpatronen. Dazen zijn veelal grijs of bruin. Afhankelijk van de soort worden ze 6 tot 30 millimeter lang. De grootste dazensoort in Nederland is de Tabanus sudeticus en haalt de 2,5 centimeter. Het lijfje is compact, stevig, gedrongen en zeer aerodynamisch.

Geen angel
Kenmerkend voor de facetogen is dat bij het mannetje de ogen elkaar raken en de ogen bij het vrouwtje ietwat van elkaar gescheiden zijn. De antennes op het kopstuk bestaan uit drie delen. De kop is aan de achterzijde doorgaans wat groter dan het borststuk. Het vrouwtje heeft stevige monddelen met een steeksnuit en steekborstels, die relatief dik zijn. Dat is mede de reden waarom de steek of beter gezegd de beet van de daas – hij heeft immers geen angel – zeer pijnlijk is. Alleen de vrouwtjesdazen bijten en zoeken een ‘bloedmaaltijd' bij zoogdieren, en dus ook bij de mens. Bloed dat ze nodig hebben voor het afzetten van de eitjes.

Plaaggeesten
Wie op een warme, zwoele dag wel eens wandelt door het bos of op de hei weet er alles van. Dazen kunnen een ware plaag vormen en zich net zo vastberaden, hardnekkig en onvermoeibaar gedragen als de wesp. Veel mensen hebben zo'n ontmoeting met ellende moeten bekopen. Ze ondernemen de wandelingen in hetzelfde stukje natuur telkens met angst en beven. Deze vliegen kunnen zo extreem lastig zijn dat boeren in sommige delen van Rusland in bepaalde perioden niet meer overdag het land bewerken. Door het hinderlijke gedrag van de bijtgrage dazen is dat niet meer te doen. De boeren gaan dan ‘s nachts het land op omdat ze anders massaal worden aangevallen door die plaaggeesten.

Ontwikkeling van de daas

Het zijn de vrouwtjes die bloed nodig hebben voor het afzetten van de eieren, of beter gezegd om de eitjes te laten rijpen voordat ze afgezet worden. De volwassen paardenvlieg leeft maar drie tot zes weken. Het is in deze periode dat ze een plaag kunnen vormen.

Eieren

De brems legt haar eitjes in pakketjes van wel duizend exemplaren op plaatsen waar het vochtig-nat is, doorgaans in de buurt van water, zoals beken en vennen. De spoelvormige eitjes kan men aantreffen op bladeren, plantenstengels maar ook in omgevallen, rottende bomen of in de grond. Ze verkleuren van licht naar donker en komen na enkele dagen tot weken bijna allemaal tegelijk uit. De snelheid waarmee de eitjes tot ontwikkeling komen, is mede afhankelijk van de soort en het klimaat.

Larve

De larve, de volgende fase, heeft veel water nodig. Een vochtig milieu is het belangrijkste voor ze om te kunnen groeien. Ze doen zich tegoed in de moerassige grond bij een beek of sloot (regendaas) of tot wel 10 centimeter diep in de vochtige grond, zoals de runderdaas. Larven zoeken voedsel, variërend van slakken en wormen tot wat er op de grond rondkruipt aan insecten. Kanniballsme is hen overigens niet vreemd. Afhankelijk van het voedselaanbod, of beter gezegd het gebrek eraan, kan de verpoppingsfase worden uitgesteld. Larven kunnen een aantal maanden zonder voedsel en zelfs overwinteren.

Verpopping

De verpopping vindt doorgaans in drogere grond plaats. De verandering in roofvlieg kan enkele weken in beslag nemen, maar nadat hij uit de pop is gekomen en de vleugels zich ontplooien kan hij binnen enkele uren vliegen. Doorgaans kiezen eerst de mannetjes het luchtruim. Later volgen de vrouwtjes die in de zoemende mannetjeszwermen gaan paren. Het zijn de vrouwtjes die daarna gewervelde dieren opsporen, op zoek naar bloed. De argeloze wandelaar kan dan plotseling veranderen in prooi. En dan is de daas nietsontziend en zeer hardnekkig. Ook paarden zijn een geliefde prooi. Paardenliefhebbers kunnen aldus een ritje te paard behoorlijk vergald zien worden. Zodra de eitjes van de brems gelegd zijn, is het vrouwtje veelal binnen enkele dagen dood.

Het voedsel van de paardenvlieg

De vrouwtjesdazen hebben het bij voorkeur voorzien op de grote zoogdieren, zoals herten, paarden, runderen en … mensen. De mannetjes voeden zich uitsluitend met plantaardige voedingsstoffen, waaronder de nectar in bloemen. De monddelen zijn zodanig toegerust dat ze zowel bloed (dierlijk) als plantensappen kunnen opzuigen. Sommige soorten in de tropen hebben monddelen die tweemaal zo lang zijn als het lichaam zelf en waarmee ze tot onder in diepe kelkvormige bloemen kunnen komen voor de nectar. Dat vrouwtjes niet lang na de paring een bloedmaaltijd nodig hebben, heeft te maken met het feit dat het bloed noodzakelijk is voor de vorming van de eierdooiers.

Vervelende ‘steekvlieg’

De steek of beter gezegd de beet van een daas is zeer pijnlijk. Dit komt door de vorm van de steeksnuit en steekborstels. Deze zijn relatief dik. Het maakt de beet zo venijnig; ook raken er zenuwen beschadigd. Uit de ontstane wond likken dazen het bloed op. Dazen zijn het lastigst bij zwoel weer en als het praktisch windstil is, zoals vlak voor een zomers onweer. Met name de regendazen (Crysozona pluvialis of Haematopota pluvialis) zijn dan zeer actief. Goudoogdazen (Chrysops) cirkelen graag in zwermen om het hoofd en zijn dan vrijwel niet te verjagen.

De daas is geen horzel
De vrouwtjesdazen sporen hun slachtoffers op door de uitademingslucht (koolzuur). Ook bezwete wandelaars zullen meer last hebben. Verder heeft donkere kleding hun voorkeur. Bewegingen trekken eveneens hun aandacht. Zo is bekend dat ze zelfs auto’s achtervolgen, waarbij de roofvliegen een snelheid ontwikkelen van wel 40 km/u. Zelfs op schepen niet ver uit de kust worden wel eens mensen gebeten door dazen. Afhankelijk van de soort naderen ze hun prooi brommend of geluidloos. Overigens wordt de daas of paardenvlieg vaak verward met de harige horzel (die niet bijt), de stalvlieg en zelfs met een uit de kluiten gewassen huisvlieg.

Verspreiding

Dazen komen overal ter wereld voor, voornamelijk in de tropen. In woestijnen laten ze verstek gaan. Het is sterk wisselend waar ze het talrijkst zijn. In sommige gebieden, zoals de Russische laaglanden, vormen ze dikwijls een plaag. In Nederland is het aantal minder groot door de intensivering van de landbouw. Ook verdroging van de grond is funest voor de ontwikkeling van de daas.

Dazenplaag
In de zomer kan er in Nederland plaatselijk een dazenplaag ontstaan, vooral in de buurt van water (beken, sloten) en stallen. Dit heeft ook te maken met het feit dat vrouwtjes soms wel duizend eitjes kunnen leggen. Eitjes die praktisch allemaal veranderen in larven en bij mooi weer vrijwel allemaal tegelijk verpoppen en zich transformeren in dazen.

Belangrijke kenmerken van de daas of paardenvlieg

De daas behoort tot de orde van de Diptera (vliegen en muggen, ofwel tweevleugeligen) en de familie van de dazen (Tabanidae). Europa telt een tiental geslachten, waaronder de Haematopota (regendaas), de Chrysops (goudoogdaas) en de Tabanus (runderdaas). Van de wereldwijd ruim 4500 soorten leven er enkele tientallen in Nederland. De meeste soorten, in al hun gevarieerdheid, houden zich op in de tropische en subtropische gebieden.

• Lengte: 5-30 mm;
• Kop en borststuk: compact, stevig en aerodynamisch gevormd lichaam, grote kop met iriserende facetogen;
• Monddelen: steeksnuit met steekborstels;
• Paartijd: de Europese soorten paren in de zomer;
• Eieren: 100-1000 (pakket);
• Ontwikkeling: de eitjes komen na 1-3 weken uit. In Europa kunnen de larven wel 1-2 jaar in dat stadium blijven;
• Voedsel: het mannetje laaft zich aan nectar en (rottende) plantensappen. De vrouwtjes hebben bovendien bloed nodig voor de ontwikkeling van de eitjes voordat ze worden afgezet;
• Levensverwachting: een volwassen daas wordt slechts 3-6 weken oud.

Is de beet van een daas gevaarlijk?

In zekere zin wel. Wie gebeten (in de volksmond 'gestoken') is door een daas zal een zwelling van de huid rondom de beet waarnemen. Er ontstaat een verdikte, rode en jeukende plek die bovendien zeer pijnlijk is. De zwelling komt onder andere door het dazenspeeksel dat de bloedstolling vertraagt. Er kan een infectie optreden door bacteriën. Soorten die in Afrika leven zijn gevaarlijk en kunnen de tropische ziekte filariasis overbrengen, zoals ook miltvuur en tularemie (bacteriële infectie).

Behandeling

De behandeling van een dazenbeet bestaat uit koelen met een nat doekje of een coolpack. Desinfecteer de huid liefst met water en zeep (wassen). Ga naar de huisarts als de plek na enkele dagen rood blijft of als er zich korstjes (gelig) vormen. Neem eventueel een anti-allergiemiddel.

Voorkomen van dazenbeten

Voorkomen is beter dan genezen. Hoewel bij de preventie van een dazenbeet ook een portie geluk komt kijken. Weet dat dazen vaak wandelaars uitkiezen die bezweet zijn door inspanning op bijvoorbeeld een warme, zwoele dag. Ook schijnen ze een voorliefde te hebben voor donkere kleding. Ze steken moeiteloos door een dun t-shirtje heen. Een daas bijt vrijwel onmiddellijk als hij is neergestreken op uw huid. Hieronder volgen enkele tips om dazenleed mogelijk te voorkomen. Het lijstje is ongetwijfeld aan te vullen met huismiddeltjes en gedragingen die naar eigen ervaring ervoor zorgen dat dazen uit uw buurt blijven of in elk geval gaan aarzelen.

Wat te doen

• Draag een lange broek en bovenkleding met lange mouwen.
• Smeer u in met een antidazenmiddel, verkrijgbaar bij de drogist.
• Draag een pet of een ander hoofddeksel. U voorkomt daarmee dat u bijvoorbeeld voor de goudoogdaas een wel erg makkelijke prooi wordt.
• Blijf rustig. Wild rondspringen en om u heen slaan heeft echt geen enkele zin. De perfecte facetogen van de daas anticiperen zeer effectief op elke afwerende beweging. Behalve als hij op uw huid zit, want dan is hij even bezig (bijten).
• Zoek een schaduwrijke plek op, zorg dat u minder transpireert.
• Draag lichte kleding.

Lees verder

• De hoornaar – kenmerken, leefgebied en voortplanting
• De onverzadigbare malariamug
• De eikenprocessierups dodelijk voor uw viervoeter
• De onvermoeibare wesp!
• De tseetseevlieg – overbrenger van de slaapziekte