Termieten – kenmerken, leefwijze, voortplanting en plaag

Termieten worden ook wel witte mieren genoemd. Ze doen inderdaad sterk aan mieren denken. Toch zijn ze er niet aan verwant, ook al lijkt de voortplantingscyclus in sommige opzichten op die van de meeste mierensoorten. Termieten leven in zeer gespecialiseerde kolonies en maken reusachtige nestheuvels. Alle activiteiten van de bleke, blinde termieten staan 24 uur per dag in het teken van het welzijn en behoud van de termietenkolonie, die uit miljoenen exemplaren kan bestaan. Hun samenleving is zo complex dat veel termieten nooit het daglicht zien. De koningin kan 20 jaar worden, in tegenstelling tot de werkers die 'slechts' 2 tot 3 jaar hun noeste werk doen. De gepantserde en giftige soldaten van de termietenkolonie hebben enorme kaken, vooral de tropische soorten.

Inhoud

• Taxonomische indeling van termieten (Isoptera)
• Kenmerken van termieten
• Ogen, vleugels en voelsprieten
• Kleur en monddelen
• Communicatie
• Leefwijze
• Voeding
• 'Schimmeltuinen'
• Natuurlijke vijanden van termieten
• Nestheuvels
• Voortplanting
• Broedkamers
• Verspreiding
• Plaag

Taxonomische indeling van termieten (Isoptera)

Termieten behoren tot de stam van de Arthropoda (geleedpotigen), de klasse van de Insecta (insecten), de orde van de Isoptera (termieten) en de familie van de Termitidae, een van de zeven families met acht onderfamilies en wel 2300 soorten. De meeste soorten leven in Afrika en Azië. De nesten kunnen uit miljoenen termieten bestaan en zijn herkenbaar aan hun vaak enorme bovengrondse nestheuvels, gemaakt van aarde, speeksel en uitwerpselen. Termieten bestaan al 65 miljoen jaar en zijn verwant aan de kakkerlak (hogere taxon).

Kenmerken van termieten

Termieten zijn bleekwitte, vrijwel kleurloze insecten. De uiterlijke verschillen tussen de sociale klassen kunnen echter groot zijn. De sociale structuur van een termietenkolonie bestaat uit een soort kastenstelsel, waarbij de koningin de spil vormt van de kolonie en vijf tot ruim tien centimeter lang kan worden, afhankelijk van de soort. Toekomstige koninginnen en koningen (jaarlijks een aantal vrouwtjes en mannetjes) beginnen hun leven als gevleugelde termieten. De mannetjes zijn een kort leven beschoren en sterven na de paring. Daarnaast zijn er de soldaten en werkers, die zowel mannelijk als vrouwelijk kunnen zijn. De lengte van deze groepen varieert van 0,3 tot 2 centimeter. Termieten zijn in principe nachtdieren, maar kunnen ook overdag zichtbaar actief zijn.

Ogen, vleugels en voelsprieten

Termieten hebben zes poten, zoals alle insecten. De meeste termietensoorten zijn blind, hoewel niet alle tropische soorten. Ook de vruchtbare termieten hebben goed ontwikkelde ogen. De vleugels verschillen op karakteristieke wijze van de mier. De vier vleugels van de termiet zijn even groot als het lijf, in tegenstelling tot wat bij mieren het geval is. De voelsprieten van termieten zijn recht (bij de mier gebogen) en stomp. De kop van de gepantserde soldaten is in verhouding beduidend groter dan die van de werkers. Dat geldt ook voor de scharen (kaken).

Kleur en monddelen

De werkers zijn over het algemeen bleek tot kleurloos en doorschijnend. De gevleugelde, vruchtbare termieten zijn daarentegen zwart tot donkerbruin. De soldaten, die geen vleugels hebben, zien er bruinachtig uit. Ze zijn bovendien voorzien van grotere kaken (scharen), die in veel gevallen de vorm van een sabel hebben en voorzien zijn van tandjes en weerhaken. De monddelen zijn bijtend, kauwend. Afhankelijk van de soort bestaan er echter verschillen.

Communicatie

De meeste termietensoorten zijn blind. Ze hebben echter sterke sociale kenmerken, net als bijen, mieren en wespen. Termieten communiceren met behulp van feromonen. De werksters en soldaten herkennen hun koningin bijvoorbeeld aan een bepaalde geurstof die alleen de royals bij zich dragen. Ook scheidt de koningin speciale chemische stoffen af die de groei van de nakomelingen sturen, wat uiteindelijk bepalend is voor de kasten waartoe de afzonderlijke termieten gaan behoren. De werkers die de larven verzorgen nemen deze stoffen op en dienen ze met het voedsel aan hen toe. Elke kolonie beschikt over specifieke feromonen die de kolonie onderscheiden van andere en waaraan de termieten elkaar herkennen.

Leefwijze

Er zijn 2300 termietensoorten bekend en beschreven. Het merendeel ervan leeft in de subtropen en tropen in vaak reusachtige nesten van miljoenen exemplaren, afhankelijk van de soort. Elke termiet behoort tot een sociale groep of ‘kaste’. De koningin vormt de spil in deze sociale structuur. Haar taak bestaat uit het afzetten van eitjes. De nestbouw behelst een complex sociaal gebeuren dat om de koningin en de larven draait. Een leger van soldaten en werkers staat tot haar beschikking. De hiërarchie is zeer strak.

Monogaam
Termieten zijn monogaam. De koningin paart geregeld met de koning, die in haar bijzijn leeft. Uiteraard moet de kolonie verdedigd worden tegen natuurlijke vijanden en beschermd tegen ander onheil. Daarvoor zijn de soldaten zeer goed toegerust. De werkers vormen de grootste kaste. Zij onderhouden het nest, bouwen het uit, gaan op zoek naar voedsel en verzorgen de larven. Werkers worden gemiddeld niet ouder dan 3 jaar, terwijl een koningin wel 20 jaar kan worden. Afhankelijk van de soort leven deze insecten in holle boomstammen of in een labyrint van onderaardse gangen. Opvallend zijn de nestheuvels waarvan sommige wel zeven meter hoog kunnen zijn met een omtrek van tientallen meters. Sommige termietensoorten, zoals de Australische kompastermiet (Amitermes meridionalis), bouwen nesten die op grafheuvels lijken, steevast gebouwd van noord naar zuid.

Voeding

Ook de voedselbehoefte van termieten is afhankelijk van de soort. Sommige soorten zoeken vermolmd hout. Weer andere termietensoorten leven van plantendelen en -sap, of uitwerpselen en schimmels. Het hout dat ze verorberen bestaat voor een groot deel uit het moeilijk verteerbare cellulose. In het maagdarmstelsel van de termiet bevinden zich echter bacteriën die de cellulose gedeeltelijk kunnen omzetten in beter verteerbare stoffen.

'Schimmeltuinen'

Voor het verteren van de resterende cellulose onderhouden veel termietensoorten zogeheten 'schimmeltuinen'. De termieten zetten hun uitwerpselen af in speciale kamers. Uitwerpselen waarop na verloop van tijd schimmels groeien. Schimmels die door de termiet worden opgegeten en die de resterende cellulose in het maagdarmkanaal afbreken en tevens als voeding dienen. Het betreft dus een soort voedingscyclus.

Natuurlijke vijanden van termieten

Veel dieren en insecten leven van termieten, variërend van duizendpoten tot mieren, spinnen, hagedissen en aardwolven. Ze dringen simpelweg het termietennest binnen en doen zich tegoed aan wat ze tegenkomen. De termietensoldaten zijn gespecialiseerd in het afweren van deze vijanden. Met hun scharen aan de relatief grote kop vallen ze de indringers meedogenloos aan.

Miereneters
Bij sommige soorten scheiden de soldaten bovendien een kleefstof af waardoor de aanvallers hulpeloos aan de ondergrond blijven plakken en hun lot bezegeld is. Niettemin gaat het vaak mis en kan bijvoorbeeld een mierenaanval een complete termietenkolonie uitmoorden. Ook miereneters en andere schubdieren zijn verzot op termieten. Hiertegen kunnen de termieten zich amper verdedigen.

Nestheuvels

Hoe een termietennest eruit ziet, is sterk afhankelijk van de soort. Sommige nestheuvels hebben iets surrealistisch en lijken op een olifantenslurf die de hoogte in steekt. Weer andere nesten doen aan grafheuvels denken, zoals de nestheuvels van de Australische kompastermiet (Amitermes meridionalis). Doorgaans bestaat een nest uit een ondergronds en bovengronds gedeelte. Het deel dat boven de grond uitsteekt bevat zeer veel luchtkanalen. Ook zijn er talrijke 'schimmeltuinen' aangelegd.

Hard als beton
In droge, warme streken houden de termieten hun nesten koel door de buitenwand met water nat te houden, afhankelijk van de weersomstandigheden. Water dat ze diep in de grond naar boven halen via kleine schachten en tunnels. Het bovengrondse deel van het nest is dus vaak bedoeld om de nesttemperatuur te reguleren. De buitenwanden zijn gemaakt van aarde, speeksel en uitwerpselen. Bij Afrikaanse termietensoorten kan de nestheuvel zo hard als beton zijn en vaak verscholen in het gras. Uit voorzorg zijn bij Landrovers en andere voertuigen die dwars door de savanne rijden ijzeren platen onder de carterpan bevestigd om te voorkomen dat die per ongeluk eraf wordt gereden.

Voortplanting

Mogelijk toekomstige koninginnen en koningen vliegen op gezette tijden uit het nest en vormen dan grote zwermen in de lucht. Doordat hun vleugels daar niet echt geschikt voor zijn, is de afstand die ze afleggen maar kort. Uiteindelijk vallen ze weer op de grond, verliezen hun vleugels en zoeken al kruipend een partner, waarbij de koningin geurstoffen (feromonen) afscheidt om een mannetje aan te trekken. De paartjes die zich vormen zijn monogaam. De koningin en koning blijven hun hele leven bij elkaar, als een koninklijk paar.

Broedkamers

Vervolgens maken ze een nestkamer en gaat de koningin eitjes leggen. Aldus ontstaat een nieuwe termietenkolonie. De gevleugelde royals die minder geluk hebben, worden op de grond opgegeten door spinnen, mieren en reptielen. Uit de eerste larven komen de werkers tevoorschijn, zowel mannetjes als vrouwtjes. Deze generatie verzorgt de volgende generatie. Naarmate de koningin ouder wordt, groeit haar achterlijf en kan ze uiteindelijk wel 30.000 eitjes per dag afzetten. in de beginfase echter niet meer dan 10.000 eitjes. In het nest is het een komen en gaan van werkers die de eitjes naar broedkamers brengen. Ook vervoeren ze de koningin naar een andere ruimte zodra de nestkamer te klein voor haar wordt.

Verspreiding

De 2300 soorten termieten zijn voornamelijk te vinden in de subtropen en tropen. Van het grootste deel van Noord-Amerika tot heel Zuid-Amerika, Afrika, Oceanië, Australië en een groot deel van Azie, maar ook in het Midden-Oosten en grote delen van Europa, waaronder Spanje, Zuid-Frankrijk en Griekenland. Het betreft een gebied tussen 40-50 graden noorder- en zuiderbreedte.

Habitat
Termieten behoren tot de meest voorkomende insecten waarvan de ontwikkeling 65 miljoen jaar geleden een aanvang nam. Ze zijn niet in hun voortbestaan bedreigd, hoewel de habitat van veel soorten te wensen over laat door bijvoorbeeld de uitbreiding van landbouwgebieden en de kap van bossen.

Plaag

Veel soorten termieten kunnen overigens een regelrechte aanslag vormen op huizen. Ze doen zich tegoed aan onder andere de houten kozijnen en andere materialen. In dat opzicht vormen ze een plaag. Als een termietenkolonie eenmaal onder de fundering van huizen zit, zal er professionele hulp aan te pas moeten komen om die plaag het hoofd te bieden.

Houtwerk
Tekenen dat het mis gaat, zijn doorzakkende vloeren, gaten en scheuren in houtwerk. Ook kunnen ze in tuinen een nest bouwen waarbij het huis zich dus in de gevarenzone bevindt. Het knagende geluid van termieten die zich tegoed doen aan hout is bovendien goed hoorbaar. Ook richten ze schade aan bruggen en spoorbruggen aan. In Nederland hoefde men daar gelukkig niet bang voor te zijn, want hier kwamen termieten niet voor. Het klimaat is er te koud voor, dacht men altijd. Inmiddels (2019) lijkt het of de Amerikaanse grondtermiet (Reticulitermes flavipes) zich ook in Nederland heeft gevestigd, naast andere Europese landen (o.a. Duitsland). De Amerikaanse grondtermiet is inheems in het oosten van de Verenigde Staten en Mexico en richt in Nederland als exoot een ravage aan in kassencomplexen, woningen en andere gebouwen, onder andere in Zuid-Holland.

Lees verder

• Trekmieren (Eciton burchellii) – rovers uit de Amazone
• De buldogmier (Myrmecia) – agressief en dodelijk
• De zwarte wegmier – een verschrikking in huis en tuin
• De onuitroeibare kakkerlak – kenmerken en leefwijze
• De bloedzuigende bedwants (wandluis)