Steekmuggen – soorten, kenmerken en voortplanting

De steekmug is ongetwijfeld een van de meest hinderlijke insecten. In de zomer zijn er maar weinig mensen die er 's avonds of ’s nachts geen last van hebben. Niettemin lijken steekmuggen kieskeurig te zijn inzake hun 'slachtoffers'. Berucht en gevreesd als hinderlijke bloedzuigers komen ze over de hele wereld voor. Alleen de vrouwtjesmuggen steken. Ze hebben bloed nodig om de eitjes af te zetten. Steekmuggen worden ook wel muskieten genoemd. In Nederland zijn de Culex, de Theobaldia en de Anopheles de bekendste geslachten. Overigens kan de Anopheles malaria overbrengen. Deze mug komt dus ook in Nederland voor. Er zijn veel muggensoorten. Alleen al in Nederland zijn ruim dertig soorten van de Culicidae inheems, waarvan de gewone steekmug (Culex pipiens) het meest algemeen is. Ook deze mug is in principe niet ongevaarlijk. Hij kan immers als vector dienen voor bepaalde ziekten, waaronder hersenvliesontsteking (encefalitis).

Inhoud

• De mug – hinderlijk en ziekteverwekkend
• Het uiterlijk van steekmuggen
• Vleugels
• Monddelen
• Antennes
• Het zoemende geluid van de steekmug
• Voedsel en ‘jacht’
• Verspreiding
• Voortplanting
• Levenscyclus
• Belangrijke kenmerken van steekmuggen
• De steekmug brengt ziekten over

De mug – hinderlijk en ziekteverwekkend

Bij het woordje 'steekmug' weet iedereen waar men het over heeft. De mug is dan ook een van de meest gehate schepseltjes die de aardbol heeft voorgebracht. Qua hinderlijkheid wordt hij in één adem genoemd met de vlieg, de huisspin en de wesp. Uitroeien lijkt een utopie. Ziekteverwekkende soorten kunnen zich door de klimaatverandering en mondialisering makkelijker verspreiden en vestigen. Een voorbeeld daarvan is de Aziatische tijgermug. De meeste soorten steekmuggen zijn vanaf de schemering actief en op zoek naar voedsel. Bepaalde soorten zijn te herkennen aan de schuine hoek die het lichaam in rust maakt op bijvoorbeeld een muur, zoals bepaalde muggen van het geslacht Anopheles, ofwel de malariamuggen.

Het uiterlijk van steekmuggen

Strikt genomen steken muggen niet, ze bijten. Ze hebben immers geen angel om mee te steken, maar monddelen waarmee ze bloed opzuigen. Steekmuggen maken een zoemend geluid, o zo herkenbaar als men ‘s avonds in bed ligt en er een mug bij een oor cirkelt. De geluidsfrequenties zijn soortgebonden. Met behulp van geluiden kunnen muggen elkaar vinden, wat bijvoorbeeld belangrijk is voor de voortplanting. Karakteristiek bij de steekmug is de naar voren wijzende lange zuigsnuit, bij veel soorten half zo lang als het lijf zelf.

Vleugels

De steekmug is een tweevleugelig insect. Menigeen zou het niet vermoeden, maar deze muggen zijn in dat opzicht verwant aan de kamervlieg. Zoals bij de langpootmug het geval is, zijn bij de kleine varianten ervan – de steekmuggen– de achterste paar vleugels eveneens gereduceerd tot halters, ofwel knotsvormige vleugels die een cruciale rol spelen bij de navigatie en oriëntatie. De halters trillen in hetzelfde vlak als de voorvleugels. Daardoor kunnen de muggen in balans blijven tijdens de vlucht en zijn ze in staat snel van richting te veranderen. De vleugels zijn bij veel soorten langer dan het achterlijf.

Monddelen

Muggen hebben geen angel, dus kan men strikt genomen niet zeggen dat ze steken, behalve in het spraakgebruik. Steekmuggen bijten met behulp van de monddelen. De vrouwtjes hebben een steeksnuit die zo scherp is als een injectienaald en uit zes delen bestaat. In rust wijst de steeksnuit recht vooruit en ligt dan in de (lengte)groef van de lange onderlip. De steeksnuit is net als bij een injectienaald hol. Daarmee zuigt de mug bloed op. De steeksnuit dringt overigens gemakkelijk door textiel heen, dat wil zeggen wanneer de mug vastberaden is en dus erg veel honger heeft. Orgaantjes die fungeren als pompen zorgen voor het transport van het bloed naar de darm van de mug.

Antennes

Alleen de vrouwtjes hebben bloed nodig voor de ontwikkeling van de eitjes. De mannetjessteekmug is gemakkelijk herkenbaar aan de antennes die doorgaans weelderiger gevederd zijn dan bij de vrouwtjes. Bovendien ‘steekt’ hij niet en heeft geen bloed nodig. Hij voedt zich met plantensappen. Voor de mannetjessteekmug heeft men dus niets te vrezen als men hem 's avonds in de slaapkamer tegen de muur ziet zitten.

Het zoemende geluid van de steekmug

Karakteristiek voor de steekmug is dat hij zoemt. De meeste mensen vinden het een zeer irritant geluid. Ze associëren het meteen met voortdurende hinder en jeukende muggenbulten. Het is de vleugelslag die de mug doet zoemen. Het vrouwtje maakt wel 400 tot 500 vleugelslagen per seconde. Bij het mannetje is de vleugelslagfrequentie nog hoger. De geluidsfrequentie is bij elke soort anders (hoger of lager). Deze geluiden zijn nodig, omdat de muggen elkaar anders in het donker simpelweg niet kunnen vinden. Met behulp van de gevederde antennes vangen mannetjes het gezoem van de vrouwtjes op. De geluiden zijn dus soortgebonden. Muggen paren alleen met de eigen soort.

Voedsel en ‘jacht’

Mannetjes eten plantensappen. De vrouwtjes hebben bloed met hoogwaardige (dierlijke) eiwitten nodig om hun eitjes af te zetten. Dat is de reden waarom ze het voorzien hebben op vogels en zoogdieren, waaronder natuurlijk de mens. Aangezien muggen vooral nachtinsecten zijn, kan men er vanaf de avondschemering al last van hebben. Het koolzuurgehalte in de uitgeademde lucht – in combinatie met de relatief hogere temperatuur en luchtvochtigheid van de adem bij mens en dier – ervaren muggen als een soort richtspoor. Als dat complexe richtspoor eenmaal gevonden is, laat de mug zich niet ophouden door 'tegenwind'. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de langpootmug, die zich laat meevoeren op een briesje en er niet tegenin kan vliegen.

Stiekem
Muggen zijn vaak zo stiekem dat hoewel men ze af en toe hoort, ze toch ongemerkt kunnen neerstrijken op de huid en al bloed hebben opgezogen voordat men merkt dat men gebeten is. Overigens is door een dun T-shirt heen prikken voor de steekmug geen enkel probleem. De steeksnuit in de vorm van een lange injectienaald prikt er moeiteloos doorheen. Geuren merken de muggen pas op zodra ze dicht bij de prooi zijn. Zweet bevat bijvoorbeeld honderden stofjes. De mug is evolutionair zodanig aangepast dat hij die waarneemt. Hetzelfde geldt voor de uitademingslucht.

Verspreiding

Steekmuggen zijn er in veel soorten en lijken onuitroeibaar. Wellicht zijn ze dat ook. Ze komen over de hele wereld voor. Van de poolgebieden tot de gematigde streken, de (sub)tropen en zelfs in woestijnen. Niettemin zoeken steekmuggen warmte en vooral vocht op. Eitjes van bepaalde muggensoorten die in de woestijn leven kunnen jarenlang overleven en pas uitkomen zodra de omstandigheden geschikt zijn. Het ligt voor de hand dat de meeste steekmugsoorten in de (sub)tropen leven, waar aan de voorwaarden 'warmte en vocht' continu wordt voldaan. Als gevolg van de klimaatverandering kunnen de vele soorten zich dan ook gemakkelijker over de aarde verspreiden en vestigen.

Voortplanting

Het vrouwtje zet de eitjes doorgaans in kluitjes af in stilstaand water, zoals vijvers, maar ook in traag stromend water, zoals beekjes, of in waterpoelen langs de weg, in een plasje water dat zich in een weggegooid conservenblikje bevindt. Of in de waterbakjes van vogelhuisjes, en in dakgoten. De mogelijkheden om eitjes af te zetten zijn voor de steekmug schier eindeloos.

Levenscyclus

De levenscyclus van de steekmug verloopt in vier fasen, wat overigens voor alle tweevleugeligen geldt. Uit de eitjes komen de pootloze larven die een tijdje in het water leven en zich voeden met zeer kleine organismen die ze met trilorganellen uit het water filteren. Denk daarbij aan algen. Het uiteinde van het achterlijfje van de larven hangt aan het wateroppervlak om zuurstof uit de lucht op te nemen. Er volgen een aantal vervellingen. De laatste vervelling vindt plaats zodra de larve voldoende gegeten heeft om te verpoppen. In het popstadium eet de mug niet. Na enkele dagen komt de steekmug tevoorschijn en gaat na een korte rustperiode op zoek naar een soortgenoot om te paren.

Belangrijke kenmerken van steekmuggen

Steekmuggen behoren tot de klasse van de Insecta (insecten), de orde van de Diptera (tweevleugeligen) en de familie van de Culicidae met talloze geslachten, ondergeslachten en soorten.

• Lengte: ca. 8 mm, afhankelijk van de soort. In Nederland is de grootste mug de Theobaldia angulata (ringpootmug).
• Zuigsnuit: Bij de meeste soorten half zo lang als het lijf.
• Kleur: Er zijn veel variëteiten. Soms zijn ze ook gestreept (poten en achterlijf), zoals de Theobaldia.
• Vleugels: De steekmug is tweevleugelig met één paar gereduceerde vleugels, ofwel halters voor de oriëntatie en navigatie. De vleugels zijn bij veel soorten langer dan het achterlijf.
• Eieren: Enkele tientallen tot honderden, in kluitjes afgezet. De eitjes worden in het voorjaar gelegd (de Europese soorten). In de tropen met name in de regentijd.
• Gedrag: Solitair.
• Voedsel: Het vrouwtje voedt zich met bloed; het mannetje met plantensappen.
• Levensverwachting: Sterk afhankelijk van de soort. De Europese soorten zijn in staat om te overwinteren. Het mannetje leeft echter maar enkele dagen.
• Verwante soorten: Er zijn wereldwijd ongeveer 3500 soorten steekmuggen beschreven. Sommige soorten zijn gevaarlijk, zoals de Aziatische tijgermug en soorten van het geslacht Anopheles, die ook in Nederland voorkomt en in principe ook hier malaria kan overbrengen. In Nederland komen 36 soorten voor. Ze behoren tot de geslachten (6 in totaal) Aedes, Anopheles, Culex, Culiseta, Ochlerotatus en Coquillettidia.

De steekmug brengt ziekten over

Ruwweg genomen loopt bijna de helft van de wereldbevolking het risico om geïnfecteerd te raken door een ziekte waarbij op de een of andere manier de steekmug een rol speelt. Een karakteristiek voorbeeld daarvan is malaria, overgebracht door de Anopheles-mug. Een andere mug die tot de verbeelding spreekt, is de Aziatische tijgermug (Aedes albopictus). Deze mug staat aan de basis van ziekten als (Japanse) encefalitis, knokkelkoorts (dengue) en gele koorts.

Malaria
De Aziatische tijgermug is een exoot, maar de Anopheles is altijd in Nederland geweest en veroorzaakte in de periode van de veenafgravingen en vroege aanleg van de kanalen – zoals in de Peel – de derde- en anderdaagse koorts, afhankelijk van het soort malaria. Deze ziekte was destijds een inheemse 'kwaal' en niet zoals tegenwoordig een importziekte. Recent na de Tweede Wereldoorlog vond in Nederland de laatste uitbraak van malaria plaats in delen van Noord-Holland.

Klimaatverandering
Als gevolg van zowel de opwarming van de aarde als de mondialisering hebben ziekteverwekkende muggensoorten, zoals de Aziatische tijgermug, zich verspreid. Ook inzake de 'gewone' steekmuggen, die in grote delen van Europa inheems zijn, mag men niet vergeten dat bijvoorbeeld de Culex pipiens (gewone steekmug) als vector (overbrenger) kan dienen voor bepaalde ziekten, waaronder encefalitis en de westnijlziekte. De steekmug is dus niet alleen hinderlijk, maar in wezen ook gevaarlijk. Bescherming tegen muggenbeten is dan ook in principe altijd noodzakelijk, wanneer en waar dan ook.

Lees verder

• Pas op voor de malariamug!
• De langpootmug – kenmerken, voortplanting en larven
• De onvermoeibare huisvlieg
• De tseetseevlieg – overbrenger van de slaapziekte
• De daas of paardenvlieg – hinderlijk en gevaarlijk