Wilde orchideeën in natuurgebieden, duinen en bermen

Niet de orchideeën welke in de bloemenwinkels te koop zijn. Neen, zo midden in het voorjaar zijn er gebieden waar het roze kleurt van de wilde orchideeën in Nederland. Vaak natuurgebieden maar ook langs bermen zijn orchideeën te vinden. Niet om te plukken, want wilde orchideeën zijn beschermd in ons land. Maar wel om vol bewondering even te stoppen en een vreugdegevoel te ervaren. Een orchidee, een schoonheid om te zien!

• Orchideeën in ons land
• Bekende gebieden waar orchideeën groeien en bloeien
• Natuurgebied de Koolmansdijk
• Kwelwater
• Maaisel
• De orchideeën van natuurgebied de Koolmansdijk

Orchideeën in ons land

Wie orchidee zegt denkt aan de prachtige bloemen. Veel wilde orchideeën zijn verdwenen in ons land. Waar vroeger graslanden roze kleurden in mei en juni is het in de 21ste eeuw beperkt tot meestal een natuurgebied. Vaak bewust afgegraven om het oerzaad van verdwenen planten een kans te geven. De orchidee heeft bloemen met aanpassingen voor insecten. Neem de brede wespen orchis. De bloem van deze orchis is aangewezen op bestuiving door wespen. De limonadewespen zoals de gewone wesp en Duitse wesp.

Bekende gebieden waar orchideeën groeien en bloeien

• Limburg in het Gerendal;
• Texel. Op Texel groeien miljoenen orchideeën in de natuurgebieden, maar ook gewoon in de wegbermen;
• In de duinen van Nederland;
• Gelderland onder ander de Koolmansdijk.

De Koolmansdijk is een blauwgrasland in de Achterhoek, met zeker vijf soorten orchideeën. Er zijn natuurlijke meerdere vindplaatsen, maar het blijft een kwestie van goed kijken en weten welke omgeving de orchidee nodig heeft. Van niet te voedselrijke grond, kalkhoudende grond, hoogveengebied, blauwgraslanden, duinenvalleien, bosopslag en moerassig gebied.

Natuurgebied de Koolmansdijk

Dit natuurgebied is een parnassiarijkblauwgrasland en kalkmoeras. Het gras lijkt echt blauw wat afkomstig is van de vele zegge soorten. Met name de blauwe zegge (Carex panicea). De Koolmansdijk is te vinden in de gemeente Oost Gelre, bij de overgang van het Lievelderveld en het Lievelderbroek, aan de Koolmansdijk. Gebieden met een hoogteverschil van nauwelijks een halve meter. Ter hoogte van de Koolmansdijk komt het grondwater omhoog. Een deel loopt daarbij als kwelwater over het maaiveld uit. Op diepten in de grond, tussen 1 en 10 meter en 25 en 37 meter komen kalkrijke afzettingen(de steengroeve in Winterswijk ligt op zo’n 15 kilometer afstand) met tussen en beneden de kalkafzettingen, kalkarme gronden. Door het contact van het aangevoerde grondwater van het Lieverderveld en Lieverderbroek met deze kalkrijke zanden, is er sprake van basenrijk kwelwater. De basenverzadiging van de bodem in de wortelzone is daardoor in Koolmansdijk op een voldoende hoog niveau.

Kwelwater

Kwelwater is wanneer het water onder druk uit de grond komt en ontstaat vaak door een ondergrondse waterstroom van een hoger gelegen naar een lager gelegen gebied. Basenrijk water is het tegenovergestelde van zuur water. Een base is een alkaline stof, die een pH heeft, hoger is dan 7,5. Tussen 2001 en 2003 werden er op de voormalige landbouwgronden gemiddeld 30 cm van de bovengrond afgegraven en vervolgens afgevoerd. Met andere woorden: de grond werd schraal (voedselarm) gemaakt.

Maaisel

Vervolgens werd er maaisel van een natuurgebied van een kilometer verderop (Nijkampsheide) opgebracht en binnen vijf jaar waren veel van de vroegere soorten terug én veel nieuwe soorten. Soorten bloemen en planten die voorkomen in de Koolmansdijk zijn:

• Melkviooltje;
• Alpenrus;
• Sierlijke vetmuur;
• Parnassia;
• Borstelgras;
• Klokjesgentiaan;
• Stijve ogentroost;
• Echt duizendguldenkruid;
• Valkruid;
• Draadgentiaan;
• Moerassmele (Deschampsia setacea;
• Armbloemige waterbies;
• Beenbreek;
• Spaanse ruiter;
• Vleugeltjesbloem;
• Kleine zonnedauw;
• en veel zeggesoorten.

De orchideeën van natuurgebied de Koolmansdijk

En de vijf soorten orchideeën in natuurgebied de Koolmansdijk zijn:

De gevlekte orchis

De gevlekte orchis (Dactylorhiza maculata subsp. Maculata is een overblijvende plant, heeft een knol en geen bladrozet. In juni en juli bloeit de gevlekte orchis en het blauwgrasland aan de Koolmansdijk kleurt zacht roze. Een genot om te wandelen en foto’s te maken (er is vrij toegang om te wandelen op het aangelegde wandelpad). De bloemen zijn tweezijdig symmetrisch. Dit houdt in dat de bovenzijde en onderzijde van de bloem verschillend zijn. De kroonbladeren kunnen vrij zijn of (gedeeltelijk) vergroeid zijn. De lip is ondiep drielobbig. De lip van een bloem dient om insecten te lokken en is een omgevormd kroonblad met een duidelijk verschil van de andere kroonbladen door de grootte, vorm, structuur, kleur of tekening. Bij determinatie een belangrijk iets om naar te kijken. Ook belangrijk is het om de bladeren te bekijken om juist te determineren. Bij de gevlekte orchis is het lancetvormige blad vaak gevlekt (niet altijd, wat het determineren moeilijker maakt) De vrucht, nadat de bloem is uitgebloeid, is een doosvrucht. Meerdere zaden springen uit de vrucht en zorgen er voor dat er over enkele jaren nog meer gevlekte orchissen staan.

De brede orchis

De brede orchis (met de Latijnse naam: Dactylorhiza majalis subsp. majalis) is een 15 tot 30 centimeter hoge overblijvende plant. Het blad is enigszins herkenbaar wanneer het om de brede orchis gaat. Het blad is namelijk drie tot vier maal zolang als breed en kan zowel gevlekt als ongevlekt zijn. Om te onderscheiden van de rietorchis: het blad van de brede orchis is breder dan van de rietorchis. De bloemen zijn tweezijdig symmetrisch. De plant bloeit van eind mei tot begin juli met donkerpaarse bloemen. De onderste bloemslip wijst naar beneden en wordt ook wel kroonslip genoemd, en heeft vaak een grote middenlob. De zijslippen wijzen omhoog. De brede orchis heeft stoffijn zaad. Heel kleine zaden die door de wind worden meegenomen. Is de groeiplaats geschikt dan breidt de brede orchis zich uit. Een voorwaarde is wel dat er om tot kiemen te komen de noodzakelijke schimmel aanwezig is waar ze voedingsstoffen uitwisselen. De brede orchis komt voor op verschillende biotopen. Van niet te voedselrijke gronden, moerassige weilanden, bosopslag en moerassen.

De welriekende nachtorchis
De welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia) komt voor in open bos en schrale hooilanden. Deze orchidee wordt ook wel vlinderorchidee genoemd, vanwege de bloemen. De bladeren zijn summier bij deze orchis. Slechts twee wortelbladeren aan de voet van de plant. Lancetvormig, eirond en enigszins gewelfd. Langs de bloemstengel staan wat kleinere bladen. De bloemen zijn zuiver wit of crèmekleurig. De bloem heeft een lang gepunt spoor, en een doorschijnend witte kleur. Wanneer het donker wordt geeft de bloem een heerlijke geur met de bedoeling om nachtvlinders aan te trekken. Welriekend dus en de Latijnse naam bifolis is afgeleid van de twee wortelbladeren. De plant wordt zo'n 20 tot 50 centimeter hoog en bloeit eind mei tot begin juli. De bloemstengel is kantig. De welriekende nachtorchis groeit graag op schrale voedselplekken zoals; vochtige schrale heidevelden, blauwgraslanden, duinvalleien, oudere trilvenen en veenmosrietlanden.

De rietorchis
De rietorchis is een Europese orchidee van het geslacht dactylorhiza (handekenskruiden). De naam is ingegeven door de ondergrondse knollen die lijken op een hand met een aantal vingers. De rietorchis is een overblijvende plant en de bloemen zijn twee symmetrisch. De kleur is rozerood tot paars. De bloem heeft een lip welke bestaat uit drie middenlobben of is gaafrandig en heeft donkere stippen of strepen. Het blad is lancetvormig en kan gevlekt zijn. Mooie open ringvormige vlekken maar helaas zijn er ook riet orchissen die geen vlekken hebben. Het maakt het juist determineren erg moeilijk. Meestal wat langer dan de brede orchis, maar minder breed. Het juist determineren blijft moeilijk voor een amateur, wanneer ze niet naast elkaar staan. De bloeitijd van de rietorchis is eind mei tot half juni. Net als de brede orchis verspreidt de rietorchis zich via stoffijn zaad. Eveneens is het een voorwaarde dat er wel de noodzakelijke schimmels aanwezig moeten zijn om het zaad te kunnen ontkiemen.

Om juist te determineren heeft waarneming.nl een forum om je vermoeden over de soort te delen. Zeer deskundige mensen helpen je dan.

De rietorchis is te vinden in weilanden, kleiputten, bosopslag, moerassen en pioniervegetatie (planten in een gebied dat door natuurlijke processen of door ingrijpen van de mens, schraal is. De aanwezige soorten hebben doorgaans een korte levenscyclus, groeien snel en produceren grote hoeveelheden zaden, zodat nieuwe plekken snel en efficiënt ingenomen kunnen worden)

De moeraswespenorchis
Deze prachtige wilde overblijvende orchidee is te vinden in kalkmoerassen, vochtige duinvalleien en in gebieden waar basisch of kalkhoudend grondwater voorkomt. De moeraswespenorchis wordt in Nederland wettelijk beschermd door de Wet natuurbescherming. De plant wordt zo’n 20 tot 65 centimeter hoog en bloeit in juni tot en met augustus. De bloemen zijn prachtig om te zien. Grote tot zachtroze en witte bloemen. De lip van de bloem bestaat uit twee scharnierende delen en is wit, rood en geel. De bloem is paars geaderd. In 2013 is het aantal moeraswespenorchissen in het natuurgebied de Koolmansdijk explosief toegenomen. Lekker in het zonnetje onder ideale omstandigheden. Net als bij de brede wespenorchis is de bloem van de moeraswespenorchis aantrekkelijk voor wespen. De fijne geur, afgegeven door sekslokstoffen, lokt wespen, bijen, hommels kevers, mieren en zweefvliegen aan. De wesp probeert met de bloem te paren en daarbij krijgt het insect een plakkerig stuifmeelklompje op zijn kop. Bij de volgende bloem blijft dit vervolgens ‘plakken’ en zo vindt de bestuiving plaats voor de moeraswespenorchis. Soms zie je de insecten, na een bezoek aan de moeraswespenorchis helemaal over de toeren zijn. Net of ze dronken of verslaafd zijn!