Reuzenkwal in Nederland - fenomeen na een zachte winter

Op de stranden van Nederland spoelen met grote regelmaat kwallen aan. Soms zien we de vloedlijn vol liggen met de drillerige overblijfselen van kompaskwallen, oorkwallen of bloemkoolkwallen en zo nu en dan worden we opgeschrikt door reuze exemplaren. Ook de vissers hebben regelmatig hun netten zwaar van de kwallen. De dieren zijn in het water prachtig om te zien, maar vormen lastpakken in de netten. Maar wat is er in onze wateren aan de hand, dat de kwallen zo groot worden? Zijn ze gevaarlijk, die grote, glibberige reuzenkwallen?

Een kwal die uitgroeit tot reuzenkwal

• Kwal
• Reuzenkwal in Nederland
• Zeepaddenstoel
• Soorten en steken
• Vissers hebben last van reuzenkwallen
• Plankton
• Zachte winter
• Bijzonderheden van de zeepaddenstoel
• Voortplanting
• Aanspoelen van kwallen

Kwal

Een kwal op het strand ziet er plat, vies en glibberig uit. Met een beetje geluk zijn de kleuren en tekeningen van het dier nog te zien en daarin schuilt een deel van zijn schoonheid. Een zwemmende kwal is een lust om naar te kijken. Hij zijn wezens die zich sierlijk voortbewegen. Ze zijn in aquaria te bewonderen: Ecomare op Texel heeft bijvoorbeeld een kwallenaquarium.

Reuzenkwal in Nederland

Halverwege mei 2014 komt Ecomare met een bericht naar buiten over diverse vondsten van reuzenkwallen. Het klinkt verontrustend, alsof het einde der tijden nadert en al het verschrikkelijke dat we de aarde hebben aangedaan ons betaald wordt gezet door de groei van monsters die ons belagen. De verklaring van de reuzenkwallen is echter eenvoudig. De winter van 2013/ 2014 was zacht (het was de op één na zachtste winter in driehonderd jaar), waardoor veel kwallen de winter hebben overleefd. Ze zijn intussen lekker doorgegroeid, waardoor ze in het voorjaar van 2014 groter zijn dan anders.

Doorgeschoten gewone kwallen

De grote kwallen worden reuzenkwallen genoemd, maar zo reusachtig als die naam doet vermoeden zijn ze niet. De meeste exemplaren die we op het strand aantreffen zijn 30 centimeter, maar de doorgeschoten exemplaren kunnen 50 tot 60 centimeter in diameter worden. De reuzen die in mei 2014 werden gevonden, op de Waddeneilanden maar ook langs de Hollandse en Zeeuwse kusten, maten zo’n 50 centimeter en wogen meer dan tien kilo.

Winter

Het gebeurt af en toe dat kwallen doorgroeien. Kwallen overleven geen koude winter, ze gaan allemaal dood en alleen de poliepen blijven in leven. Daar komen pas aan het einde van het voorjaar weer jonge kwallen van, die je in de zomer in zee en op het strand ziet en die nog niet zo groot zijn. De reuzen die in het voorjaar van 2014 werden aangetroffen waren zeepaddenstoelen, die ook wel bloemkoolkwallen worden genoemd. De grootste exemplaren die werden gevonden waren elf kilo zwaar.

In juli 2019 zwemt er een reuze reuzenbloemkoolkwal voor de Britse kust. Hij was wel 1,5 meter lang. Een duiker zag hem bij het Zuid-Engelse Falmouth. Net als de andere reuzenkwallen is dit een dier dat niet is doodgegaan in de winter; het is er een van 2018 die is blijven groeien. Deze soort heeft overigens zwakke netelcellen, die onschuldig voor mensen zijn.

Zeepaddenstoel

De zeepaddenstoel is de grootste kwal die in de Nederlandse wateren voorkomt. Deze kwallensoort vormt trouwens geen gevaar voor mensen, want hij heeft zulke zwakke netelcellen, dat die niet door de menselijke huid heendringen. De zeepaddenstoel of bloemkoolkwal is de lichtblauwe kwal met het donkerblauwe randje aan de hoed en bloemkoolvormige vangarmen, die geen tentakels zijn. Die heeft hij niet. Ze komen in de Middellandse Zee, Zwarte Zee, Atlantische Oceaan en de Noordzee voor.

Hij leeft van plankton, dat door de kwal met de dikke lobbige vangarmen aan de onderkant uit het water wordt gefilterd. De geslachtsorganen zijn door de doorzichtige hoed te zien. Bij mannetjeskwallen zijn die blauw-wit en bij de vrouwtjes zijn de geslachtsorganen bruin-wit. De kwal heeft vaak last van parasieten, kwalgarnalen bijvoorbeeld, die knabbelen aan de kwal.

Soorten en steken

In de Noordzee en Waddenzee komen verschillende kwallensoorten voor: kompaskwal, oorkwal, blauwe haarkwal, ribkwal, zeepaddenstoel. Een kompaskwal is een gemene steker, maar een oorkwal of zeepaddenstoel zijn ongevaarlijk voor mensen. De ribwal steekt ook niet, maar de blauwe haarkwal heeft weer wel lange tentakels met netelcellen. Uit de buurt blijven, dus, en op afstand bekijken.

Vissers hebben last van reuzenkwallen

Vissers kunnen ook last hebben van kwallen. Een overdaad aan kwallen maakt het net zo zwaar, dat het soms met moeite binnen te halen is. In mei 2014 hebben de garnalenvissers last van oorkwallen. Ook van deze massale aanwezigheid van kwallen wordt de oorzaak in het zachte weer van het vroege voorjaar gezocht.

Plankton

Kwallen worden tot plankton gerekend, diertjes die zich met de stroming mee moeten laten voeren. Tegen de stroom in zwemmen zit er voor plankton en dus voor kwallen niet in. Kwallen leven van planktondiertjes die weer van planktonplantjes leven, zoals kiezelwier.

Planktonpiek

Plankton begint te groeien zodra de dagen lengen. Kiezelwier loopt daarbij voorop. Bij het lengen der dagen groeit het kiezelwier. Op een gegeven moment is de groei zo explosief dat er een gebrek aan kiezelzuur in het water ontstaat. Dat is het moment dat de kiezelwieren afsterven en dat is ook het moment van de eerste planktonpiek. Dierlijk plankton vindt dat fijn en profiteert ervan en groeit op zijn beurt explosief. Dat is spekkie naar het bekkie van planktonetende vissen, zoals haringen en sprotjes.

Zachte winter

Normaal gesproken komt het kwallenseizoen op gang als de eerste planktonpiek is geweest. Dat betekent geen overvloed voor de kwallen. De winter van 2013/ 2014 was extreem zacht, waardoor de kwallen eerder tot ontwikkeling kwamen en met hun neus in de planktonboter vielen. De kwallen konden dat voorjaar profiteren van de planktonpiek. De zee zit daardoor vol met wel doorvoede oorkwallen en uit de kluiten gewassen zeepaddenstoelen. Zo’n kwallenpiek duurt nooit lang; met enkele weken is het weer gedaan. Een tweede kwallenpiek in de zomer komt alleen voor als er ongebruikelijk omstandigheden zijn, zoals een hoge watertemperatuur, afwezigheid van natuurlijke vijanden en leven in gesloten systemen zoals het Veerse Meer. Dan willen de kwallen in augustus nog wel eens massaal groeien.

Bijzonderheden van de zeepaddenstoel

De grote kwallen die op de stranden werden aangetroffen zijn van de soort zeepaddenstoel of bloemkoolkwal of Rhizostoma octopus. De kwal heeft een aantal kenmerken:

• Het is een schijfkwal;
• het is een neteldier;
• hij heeft geen echte organen, geen longen, bloed of bloedsomloop;
• hij heeft gespecialiseerd weefsel in opperhuid, maag en primitief zenuwstelsel;
• hij heeft een onvolledig spijsverteringssysteem, de mond is ook anus;
• hij wordt gegeten door tonijnen, haaien en zeeschildpadden;
• het zijn passieve drijvers die zich kunnen voortbewegen met zwemslagen;
• hij heeft geen ogen, maar neemt wel licht en donker waar;
• hij heeft een evenwichtsorgaan;
• er zit gelei tussen twee cellagen;
• hij heeft acht vangarmen, die geen tentakels zijn, ze steken niet;
• jonge visjes kunnen zich verbergen tussen de vangarmen, jonge horsmakrelen bijvoorbeeld.

Voortplanting

De voortplanting bij kwallen is heel bijzonder. Hij is zowel geslachtelijk als ongeslachtelijk:

• Er zijn mannelijke en vrouwelijke kwallen. Zij laten voortplantingscellen los in het water;
• deze cellen treffen elkaar in het water en dan vindt de bevruchting plaats;
• hieruit ontstaat een poliepje dat zich hecht aan een plant of schelp;
• het poliepje groeit en vormt schoteltjes of hoedjes die na elkaar loslaten. Dit zijn jonge kwalletjes;
• het kwalletje zweeft in het water en groeit in een paar maanden uit tot een grote kwal.

Aanspoelen van kwallen

Op het strand zijn vaak kwallen op het vloedmerk te zien. Ze zijn aangespoeld met behulp van wind en stroming in het water. Kwallen kunnen niet zwemmen, ze laten zich drijven en meevoeren op de stroming. Bij aflandige wind ontstaan er een onderstroom in aanlandige richting. Met die stroming kunnen kwalen die in de buurt van de kust zweven worden meegevoerd naar het land en aanspoelen op het strand.

Lees verder

• Zeegras in de Waddenzee - indicator voor kwaliteit
• Gewone en grijze zeehonden in de Waddenzee
• Bruinvis in de Waddenzee en Noordzee
• Zwemmen in de Noordzee op de Waddeneilanden
• Plastic soep in de oceaan en zeemeerminnentranen op strand