Kleuren in het dierenrijk: hoe komen dieren aan hun kleur?

Dieren zijn er in alle kleuren. Zebra’s zijn zwart-wit, leeuwen geel, vogels zijn er in alle kleuren, van blauw tot rood, alle kleuren zijn vertegenwoordigd in het dierenrijk. Kleuren ontstaan op verschillende manieren, ze kunnen worden gevormd door pigment, wat een relatief eenvoudige manier van kleuring is. Pigmentkleuren zijn van alle invalshoeken hetzelfde. Wanneer kleuren niet alleen pigment bevatten maar ook licht reflecteren, dan worden ze veroorzaakt door chromatoforen. Structuurkleuren zitten diep in de huid, de vacht of veren van een dier, ze veranderen de breking van het licht op moleculair niveau. Bioluminescentie is een bijzondere vorm van kleuring. Dit geeft niet echt kleur, maar alleen licht. Het komt voor bij onder andere vuurvliegjes.

Pigment

Kleuren door middel van pigment komen het meeste voor in het dierenrijk. Deze kleuren zijn gebruikelijk, ze zijn te herkennen aan een kleur die vanuit iedere invalshoek gelijk is. Kleuren door pigment geven geen licht. Er zijn tal van pigmenten die voor verschillende kleuren zorgen. Hieronder een aantal pigmenten en bij welke dieren ze te vinden zijn.

Carotenoïde

Deze groep bevat meer dan 600 verschillende moleculen. Ze zorgen voor een gele tot roodachtige kleur. Carotenoïden zijn te vinden in het dekschild van kevers, in veren van sommige vogels en in het eigeel. Deze pigmenten kunnen doorgaans niet door dieren worden gemaakt, dus ze zijn niet veel te zien. Wanneer ze via het dieet een dier binnenkomen, dan kan het dier er echter wel gebruik van maken. Dieren komen aan carotenoïden door bijvoorbeeld het eten van planten.

Tetrapyrrool

Tetrapyrrolen zijn een andere grote groep kleurstoffen. Ze vormen onder andere chlorofyl (bladgroen) in planten, maar ook hemoglobine, een belangrijk onderdeel van rode bloedcellen en myoglobine, uit de spieren. Tetrapyrrolen zijn een belangrijk pigment, maar zijn nauwelijks aan de buitenkant van een dier te zien. Uitzonderingen zijn vissen, sommige vissen gebruiken deze pigmenten om hun schubben kleur te geven.

Melanine

Melanine komt ook bij mensen voor. Meer melanine geeft een donkerdere huidskleur en beschermt beter tegen mutaties en kanker. Melaninen zijn donker en bij veel dieren te vinden. De zwarte veren van sommige vogels, bijvoorbeeld, maar ook de ‘inkt’ die een inktvis spuit.

Chromatofoor

Chromatoforen cellen die pigment bevatten, maar ook licht reflecteren. Ze zien er in basis hetzelfde uit als gewoon pigment, maar reageren op licht. Indien een dier lange tijd in een lichte omgeving heeft gezeten, ziet het er dus anders uit dan wanneer het een poos in het donker heeft gezeten. Chromatoforen komen voornamelijk voor bij amfibieën, vissen, reptielen, kreeftachtige en inktvissen. Één type chromatofoor, de melanocyt, komt ook voor bij vogels en zoogdieren. Er zijn 5 klassen chromatoforen:

• Xantoforen: leveren een gele kleur
• Erythroforen: geven een rode kleur
• Iridoforen: reflecterend of iriserend (breekt het licht in ‘alle kleuren van de regenboog’)
• Leucoforen: een witte kleur
• Melanoforen: een zwarte tot bruine kleur

Structuurkleuren

Structuurkleuren komen bij veel dieren voor. Het zijn kleuren die niet gemaakt worden vanuit een kleurstof, maar vanuit de huid, haren of veren zelf. Structuurkleuren worden gemaakt door licht op moleculair niveau te breken op een dusdanige wijze dat er gekleurd licht wordt uitgestraald. Deze kleuren kunnen worden gecombineerd met pigment, waardoor er meer kleuren gemaakt kunnen worden. Het is vergelijkbaar met het mengen van verf.
Structuurkleuren kunnen ook worden aangepast. Kameleons kunnen van kleur veranderen doordat ze structuurkleuren hebben. De breking van licht wordt op moleculair niveau aangepast. Dit gaat sneller dan nieuwe pigmenten in de huid pompen, dus alleen door gebruik te maken van structuurkleuren kan de kameleon van kleur verschieten.

Bioluminescentie

Van bioluminescentie is sprake wanneer de kleuren van dieren worden veranderd door een chemische reactie waarbij licht vrijkomt. Bioluminescentie komt veel voor in de diepzee, waar geen tot weinig licht beschikbaar is. Het is ook te zien bij kwallen en inktvissen, vuurvliegjes en gloeiwormen.

Lees verder

• Veren: Alles over vogelveren
• Kleuren in het dierenrijk: kleuren in kuddes en groepsdieren
• Kleuren in het dierenrijk: kleurenpracht onder water
• Kleuren in het dierenrijk: waarom zijn dieren zwart-wit?
• Kleuren in het dierenrijk: gekleurde jonge dieren