Een levend fossiel: De Coelacanth

Men denkt dat de organismen die als fossielen worden gevonden al miljoenen jaren geleden zijn uitgestorven. Hierbij moet je denken aan dinosaurussen, prehistorische schelpdieren, plantensoorten die extinct zijn en insecten die al miljoenen jaren niet meer leven. Zo dacht men ook over een bepaalde vissoort, de coelacanth. Van deze vissoort zijn verschillende fossielen gevonden, waardoor men dacht dat deze niet meer leefde maar integendeel: dit prehistorische dier blijkt nog in diepe wateren volop te leven. Inhoudsopgave:

• De ontdekking
• (Fysieke) kenmerken
• Leefomgeving
• Gedrag
• Zeldzaamheid

De ontdekking

De coelacanth leefde al vanaf het Devoon-tijdperk en er werd gedacht dat de vis in het Krijt-tijdperk was uitgestorven. Dat is zo’n 65 miljoen jaar geleden. In 1938 op 23 december was men zeer verrast toen er een levende coelacanth werd gevangen in een visnet aan de kust van Zuid-Afrika. Na deze eerste ontdekking zijn er slechts een honderdtal andere coelacanthen gevangen in sleepnetten, deze waren meestal al dood. Een groep wetenschappers heeft hierdoor het genetisch genoom in kaart weten te brengen (het DNA van het dier). Hieruit bleek dat de coelacanth over een periode van 300 miljoen jaar amper (genetisch) is veranderd. Daarom wordt de vissoort ook wel een ‘levend fossiel’ genoemd. Door de ontdekking van de vis werd het ook mogelijk voor wetenschappers om verder te onderzoeken in welke mate de coelacanth gerelateerd is aan tetrapoden (vierpotige landdieren). Uit het onderzoek hierover kwam naar voren dat er 251 genen van de coelacanth overeenkomen met de tetrapoden, maar de longvis bleek genetisch dichterbij de tetrapoden te staan dan dit levende fossiel.

(Fysieke) kenmerken

Doordat de coelacanth in de afgelopen 300 miljoen jaar amper is veranderd, heeft de vissoort een primitief uiterlijk. Elk individuele coelacanth heeft een eigen kleurmarkering. De vissoort kan ongeveer twee meter lang worden. Ook heeft de coelacanth maar liefst acht vinnen waarvan vier grote vleesachtige vinnen die bot bevatten. Hiervan veronderstellen wetenschappers dat die de voorlopers van ledematen zouden zijn. De vier vinnen (twee borstvinnen, twee bekkenvinnen) zijn zeer afwijkend van andere vissen. De meeste vissen hebben namelijk geen botten in hun vinnen, maar bestaan uit stevige, flexibele stralen die aan de huid verbonden zijn. De coelacanth heeft daar slechts één van op zijn rug. Daarnaast heeft de vis een tweede (dorsale) vin op zijn rug en één aarsvin. Een ander duidelijk kenmerk van de coelacanth is de zelfstandige beweegbare vin in het midden van de staartvin (de achtste vin). Tevens kan de vis zijn kaken zeer wijd open doen en bestaat zijn hersenpan voor 98,5% uit vet en slechts 1,5% uit hersenweefsel. Ten slotte heeft de coelacanth ook een uniek (maar nog niet goed onderzocht) zintuig op zijn kop. Het is nog niet bekend wat er precies wordt waargenomen met dit zintuig, maar er wordt vermoed dat het zintuig de vis helpt om zijn prooi te kunnen vinden en vangen in het donker. Hier moet nog meer onderzoek naar gedaan worden. Wel is het bekend dat de coelacanth oud kan worden: er wordt geschat dat ze minstens 40 jaar tot wel 100 jaar oud kunnen worden.

Er hebben acht verschillende soorten coelacanthen geleefd. De soort die in de jaren 1930 is ontdekt is de soort Latimeriidae. Deze behoort tot de familie van kwastvinnige vissen en in de orde van de coelacanth-achtigen (Coelacanthiformes). De soort Latimeriidae is onder te verdelen in de gewone coelacanth (Latimeria chalumnae), de Indonesische coelacant (Latimeria menadoensis) en tot slot de populatievariant uit de wateren rond Zuid-Afrika.

Leefomgeving

Er moet nog veel onderzocht worden over de leefomgeving van deze vissoort. In de jaren 1990 werden er vooral veel exemplaren gevonden in de wateren rond de Comoren, maar al snel bleek dat het verspreidingsgebied een stuk groter is. Ook bij Mozambique en Madagaskar zijn er in de jaren ’90 exemplaren van de coelacanth gevonden. In 2000 zijn er nog een aantal coelacanten ontdekt bij de kust van Tanzania en Kenia, dus al met al kan er worden geconcludeerd dat het leefgebied van de coelacanth verspreid is over de kust van Zuid-Afrika, langst de hele westelijke kust van de Indische Oceaan.
De andere ondersoort, de Latimeria menadoensis, komt voor in de wateren rond Celebes (een eiland behorend tot Indonesië). Deze soort werd werd ontdekt in 1997 op een vismarkt in Manado. Later, in 1998, werd een tweede exemplaar van deze ondersoort gevonden. Het werkelijke leefgebied van deze ondersoort Is nog onduidelijk. Wel is uit onderzoek gebleken dat deze (Aziatische) ondersoort ongeveer vijf miljoen jaar geleden zich heeft afgescheiden van de Afrikaanse ondersoort.

Het levende fossiel leeft enkele honderden meters diep rond grotten in de oceaan waar het dier niet veel concurrenten heeft. Dit draagt waarschijnlijk bij aan de verklaring waarom de vissoort amper is geëvolueerd. De coelacanth heeft zich zeer lang geleden al geadapteerd aan de omgeving waardoor evolutionaire verandering niet nodig was. De meeste exemplaren zijn gevangen op ongeveer 200 meter diep, maar het is niet duidelijk in welke mate deze vissoort voorkomt op deze diepte. Mogelijk leven ze het grootste deel van de dag nog dieper.

Gedrag

Wetenschappers van de Franse organisatie Andromede Oceanology werken samen met het Natural History Museum in Parijs om aan de hand van opsporingsapparatuur de coelacanth te vinden om hun gedragingen te bestuderen. Over het gedrag is nog niet zeer veel bekend. Mogelijk is dat de coelacanth overdag vooral op 200 meter diepte of dieper leven in grotten en ‘s nachts zich iets minder diep in het water bevinden om te jagen. Dit gedrag heeft zeer waarschijnlijk te maken met hun zeer trage stofwisseling waardoor de coelacanth langzaam zuurstof uit het water opneemt en zal sterven bij hogere temperaturen (‘s nachts is het minder diepere water wat afgekoeld, dus leefbaarder voor de coelacanth). Ook besparen ze op deze manier energie: overdag hoeven ze niet te ‘vechten’ tegen de sterke stromingen. Over het jaaggedrag zelf is niet veel bekend. Een ander gedrag dat de coelacanth vertoont Is het op de kop zwemmen. Dit wordt waarschijnlijk gedaan zodat zij beter kunnen waarnemen met het zintuig dat zich op de kop plaatsvindt. Daarnaast is de coelacanth een vredige diersoort tegenover soortgenoten en blijven kalm, ook al is het overvol in de grot. Wel vermijden ze lichaamscontact met soortgenoten en als de coelacanth wordt aangeraakt door andere diersoorten (mogelijke vijanden zoals haaien), vertonen ze een paniek-vluchtreactie.

Hoe de paring plaatsvindt is tevens nog onduidelijk. Wel is er bekend dat coelacanten ovovivipaar zijn. Dit betekent dat de (grote) eieren in het lichaam van het vrouwtje worden bevrucht en uitgebroed. Bovendien is het ook bekend dat de voortplantingssnelheid zeer traag is, wat een reden geeft om het dier als bedreigd te beschouwen. De jongen van de vissoort lijken erg op hun ouders. De belangrijkste verschillen tussen jongen en de ouders zijn de externe dooierzak die aan de jongen hangt, de relatief grote ogen van de jongen en een meer uitgesproken helling van het lichaam. De vinnen en schubben van de jongen zijn al wel volledig ontwikkeld.

Zeldzaamheid

Zoals hierboven gezegd wordt de coelacanth als bedreigd beschouwt, onder andere door de zeer trage voortplantingssnelheid. Hoewel het werkelijke aantal van levende coelacanthen onbekend is, wordt er geschat dat er weinig exemplaren bestaan. Er zijn hierdoor wel beschermingsmaatregelen genomen om het dier te behouden in deze wereld. Particuliere handel van de coelacanth is bijvoorbeeld verboden. Voor commercieel gebruik is de vis niet populair en ook wordt de vis niet als voedsel gebruikt, omdat de olie-achtige substantie in de vis het vlees een smerige smaak geeft, het de mens ziek kan maken en sommige onderdelen van de vis moeilijk verteerbaar zijn. De enige manier waarop de vis kan uitsterven is door bijvangst te zijn tijdens het vissen met sleepnetten.