De geschiedenis en ontwikkeling van de reddingshond

Reddingshonden zijn honden die vermiste personen, zowel dood als levend, vinden in uitgestrekte (bos)gebieden, puinhopen na aardbevingen, lawines en waterpartijen. Ze zijn tegenwoordig niet meer weg te denken bij reddingsoperaties. Toch worden honden nog niet zo heel lang voor dit werk gebruikt in tegenstelling tot bijvoorbeeld de jacht. Wat waren de stappen die hebben geleid tot de moderne reddingshond? Honden worden al eeuwen door de mens gebruikt voor allerlei taken zoals de jacht, het hoeden van vee en als sledehond. De gerichte inzet van honden bij het opsporen van slachtoffers na rampen en bij vermissingen is echter nog van vrij recente datum, eigenlijk pas sinds het eind van de 19e eeuw.

Een geromantiseerd verleden

Vóór die tijd waren er wel meldingen van honden die mensen uit het water haalden (de prachtige geromantiseerde schilderijen van Landseer beelden dit uit) en de Hospitz St. Bernard op 2472 m hoogte in de Alpen is natuurlijk wereldberoemd.

De St. Bernard-pas was tot de 20e eeuw dé plek om het gebergte te doorkruisen. Velen waagden de tocht met slechte uitrusting en zonder enige alpiene ervaring. De Hospitz en de monniken die er woonden hadden de taak reizigers die in de problemen waren gekomen te hulp te schieten. Het klooster lag echter erg afgelegen en dogachtige honden werden er gehouden als waakhond. Deze honden vergezelden de monniken op hun tochten en gaven natuurlijk wel mensen aan als ze die tegen kwamen, maar van gerichte training was geen sprake.

Toch is de St. Bernard het symbool geworden van de reddingshond, compleet met een vaatje cognac om de hals. Ook de hond Barry, die leefde van 1800 tot 1812, wordt in dit verband geroemd omdat hij meer dan 40 mensen zou hebben gered. Nog steeds staat een opgezette Barry in de Hospitz St. Bernard als eerbetoon. Alhoewel een en ander wel een kern van waarheid zal bevatten is er sprake van veel romantiek rondom het zoek- en reddingswerk van deze honden en ook tegenwoordig worden er geen St. Bernards gebruikt als reddings- en lawinehond.

Rode Kruishonden

Eind 19e eeuw werden de eerste stappen gezet in de richting van een meer gerichte africhting van honden om gewonde mensen te hulp te komen. In navolging van de oprichting van het Rode Kruis in 1862 door Henri Dunant, werd in 1890 in Duitsland de eerste vereniging voor Rode Kruishonden opgericht. Engeland volgde al snel met het trainen van "Ambulance dogs". De Majoor Richardson was hierbij dé pionier die experimenteerde met verschillende hondenrassen zoals collies, bloedhonden en Airdale terriers. In 1905 brak de Russisch-Japanse oorlog uit en enkele door Richardson afgerichte honden werkten er naar volle tevredenheid. Eigenlijk was dit de eerste toepassing van het vlakterevieren zoals honden dat ook nu nog doen bij het zoeken naar vermisten in uitgestrekte gebieden zoals bossen, heide enz.

De toenmalige manier van oorlogvoeren kenmerkte zich door perioden van "Staakt het Vuren" tussen de gevechten en na elk gevecht werd het "Staakt het Vuren" gebruikt door beide partijen om op zoek te gaan naar gewonden op het slagveld. Aanvankelijk waren het vooral de soldaten zelf die dan op zoek gingen naar hun gewonde kameraden. De Rode Kruishonden werden hierbij ingezet om nog levende soldaten te vinden en te verwijzen. Gesneuvelden dienden zij te negeren. Ook werd van hen verwacht dat ze alleen de eigen uniformen zouden herkennen en geen gewonden van de vijand zouden verwijzen.

Ze moesten dit werk vaak 's nachts doen en er kon hierbij geen licht gemaakt worden omdat dit vijandelijk vuur aantrok. Als verwijzing (dit is het melden aan de geleider van een gevonden slachtoffer) moesten de honden aanvankelijk blaffen maar hier stapte men al snel vanaf want ook dat kon natuurlijk rekenen op geweervuur van de vijand. Daarnaast bleek het bijzonder moeilijk voor geleiders om zich, in het donker, een weg naar het slachtoffer te banen op alleen het gehoor. Men ging ertoe over de honden te leren een voorwerp (helm, geweer o.i.d.) van het slachtoffer te apporteren, waarna de hond werd aangelijnd en zijn geleider dan via de kortste weg terugbracht naar het slachtoffer.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) bleek deze verwijzing in de praktijk niet afdoende. Als de honden geen geschikt voorwerp konden vinden om te apporteren gingen sommige dieren ertoe over iets met de geur van het slachtoffer van de persoon af te trekken. Vaak was dit een door de soldaat zelf aangelegd noodverband waardoor de honden zaken alleen maar verergerden en werden teruggetrokken. Er werd een andere methode, gebruikt door jagers bij hun jachthonden, ingevoerd: het gebruik van het bringsel. Dit was een klein leren voorwerp dat was vastgemaakt aan de halsband van de hond en dat hij alléén mocht apporteren bij een zittend, gehurkt of liggend persoon. Deze manier van verwijzen werkte erg goed en wordt ook vandaag nog gebruikt door sommige reddingshondengeleiders. De Rode Kruishond kon op deze manier weer op het slagveld te werk worden gesteld.

Lawinehonden

In de periode tussen de twee wereldoorlogen gebeurt er op reddingshondengebied niet veel. Door de mechanisatie en een andere manier van oorlogvoeren was er voor de Rode Kruishonden geen werk meer en het duurde tot ongeveer 1926 toen het Zwitserse leger voor het eerst begon met het experimenteren om honden te leren mensen op te sporen na een lawine. Ervaringen uit de Eerste Wereldoorlog hadden geleerd dat er meer soldaten sneuvelden door lawines dan door vuur van de vijand dus was dit zeker het proberen waard. Inmiddels is de lawinehond in veel skigebieden een vast onderdeel geworden van de hulpdiensten ter plaatse.

Puinzoeken

Pas tijdens het eind van de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) kwamen er weer nieuwe ontwikkelingen op reddingshondengebied. Tijdens de bombardementen van Duitse bommenwerpers op de Engelse steden viel het bepaalde burgers op dat honden mensen aan konden geven onder het puin van de ingestorte gebouwen. Er ontstond een burgerinitiatief van Engelsen die met hun huishonden na elk bombardement in actie kwamen om te zoeken naar vermisten.

Het succes van deze eerste "Urban Search and Rescue"-honden heeft ertoe geleid dat er in de daaropvolgende decennia honden zijn ingezet bij rampen als aardbevingen, ontploffingen en aardverschuivingen over de gehele wereld. Ook tegenwoordig gaan er nog steeds speciaal getrainde reddingshonden mee met de in 2003 opgerichte USAR (internationale reddingseenheid die ingezet wordt bij aardbevingen en andere rampen)

Lijkenhond

Er worden ook honden ingezet bij het zoeken naar vermiste personen die al langere tijd (soms jaren) zijn vermist - de "cold cases". De kans dat deze personen dan nog in leven zijn is natuurlijk te verwaarlozen en daarom maakt men in die gevallen gebruik van lijkenhonden. De eerste lijkenhond werd in 1974 afgericht door het Southwest Research Institute in San Antonio, Texas naar aanleiding van een moordonderzoek van de politie van New York waarbij er sprake was van verschillende slachtoffers die onder de grond waren begraven. Vanaf 1977/78 werden lijkenhonden ingezet bij de Amerikaanse politie en van daaruit is deze manier van werken overgewaaid naar het reddingshondenwerk.

Waterzoekhond

De waterzoekhond is een bijzondere toepassing van de lijkenhond en wordt gebruikt bij het lokaliseren van drenkelingen. Ook in dit geval werden de eerste stappen op dit gebied gezet in Amerika. Tijdens de Vietnamoorlog werden er honden afgericht om vijandelijke duikers op te sporen. In 1974 is dit concept door de bekende hondentrainer Bob Koenig "herontdekt" en toegepast bij het zoeken naar drenkelingen. Het duurde nog tot ongeveer 1981 om operationeel te kunnen worden. Ook vandaag de dag worden er nog steeds drenkelingen gelokaliseerd met behulp van honden, alhoewel de enorme opkomst en verbetering van de beschikbare sonarapparatuur een steeds grotere rol speelt bij de lokalisatie.

De toekomst?

Het gebruik van reddingshonden is een belangrijk onderdeel van reddingsoperaties. Bepaalde toepassingen zullen in de toekomst mogelijk minder gebruikt worden of zelfs helemaal verdwijnen. Zo wordt tegenwoordig veel ski-kleding al voorzien van elektronische apparatuur voor het lokaliseren van slachtoffers onder de sneeuw, in de voering van de jas bijvoorbeeld. De technische vooruitgang van de sonarapparatuur zit de laatste jaren in de lift waardoor lokaliseren van drenkelingen steeds nauwkeuriger mogelijk wordt. Het zijn ontwikkelingen die het gebruik van honden misschien overbodig zullen maken.

Aan de andere kant worden honden in het leger al voorzien van camera's en wordt ze geleerd op grotere afstand dirigeerbaar te zijn. Mogelijk zou dergelijke training ook binnen het reddingshondenwerk door kunnen dringen. De toekomst valt niet te voorspellen. Het verleden van de reddingshond laat echter zien dat honden breed inzetbaar zijn en dat waarschijnlijk ook in de toekomst zullen blijven. Hopelijk draagt dit artikel hiertoe bij.