De egel is een stekelig en luidruchtig zoogdier

Egels zijn fascinerende dieren met hun spitse snuit en luidruchtige eetgewoonten. Het zijn nachtdieren die ’s nachts op zoek gaan naar voedsel. De zoogdieren zijn te zien in het schemer en ’s nachts en voeden zich met o.a. insecten, slakken en regenwormen. De uitwerpselen zullen als eerste verraden dat een egel de tuin bezocht heeft. Een zogende moederegel die overdag in de tuin te zien is, betekent dat de tuin voldoet aan de wensen van de egel. De egel heeft in Nederland en België, zoals meerdere landen in Europa, een beschermde status.

• De egel
• Kenmerken van de egel (Erinaceus europaeus)
• De stekels
• Orgaan van Jacobson
• Zelfzalfend
• Winterslaap
• Wat egels eten
• Uitwerpselen
• De paring
• De egeljonkies
• Een egel in de tuin
• Bijvoeren

De egel

De egel (Erinaceus europaeus), ook bekend als West-Europese egel, is een zoogdier uit de familie van de egels (Erinaceidae) en uit het geslacht Erinaceus. De egel komt voor in West-Europa, waaronder Nederland en België, en heeft in Europa drie andere soortgenoten van het geslacht Erinaceus. De soorten:

• Witborstegel (Erinaceus concolor) komt voor in Turkije en omliggende streken;
• Oost-Europese egel (Erinaceus roumanicus) komt voor in Centraal-Europa, Oost-Europa en West-Siberië;
• De amoeregel (Erinaceus amurensis) leeft in het oosten van Rusland, China en op het Koreaans Schiereiland.

Erinaceus europaeus X Erinaceus roumanicus
Bij de Oost-Europese egel en de West-Europese egel bestaat de mogelijkheid dat ze met elkaar kruisen. Erinaceus europaeus X Erinaceus roumanicus. Beide soorten lijken op elkaar maar de West-Europese egel heeft een witte v-vormige vlek (masker) op het gezicht en bij de Oost-Europese egel heeft het gezicht, borst en keel dezelfde kleur. Verder is de Oost-Europese egel kleiner dan de West-Europese egel.

Stekelvarken
Hoewel ze allebei stekels hebben, zijn egels en stekelvarkens geen familie van elkaar. Egels zijn insecteneters, stekelvarkens zijn knaagdieren. Het stekelvarken komt voor in het noorden van Afrika.

Kenmerken van de egel (Erinaceus europaeus)

De volwassen egel is tussen de 20 en 30 centimeter groot en weegt tussen de 800 en 1.200 gram. Egels zijn actief in de schemering en ’s nachts en overdag houden ze zich schuil. Egels komen voor in loofbossen, parken en tuinen. De egel heeft een kort en breedgebouwd lichaam, een spitse kop, vier korte poten en verborgen tussen de stekels, een kleine staart. Bij het lopen bevindt de buik zich dicht bij de grond omdat de poten gebogen zijn, dat het soms lijkt of de egel geen poten heeft. Iedere poot heeft vijf tenen die voorzien zijn van een klauw. Aan het uiteinde van de spitse kop bevindt zich de neus die zeer goed ontwikkeld is. De oren zijn klein en nauwelijks zichtbaar maar de egel heeft een bijzonder goed gehoor. De kleine, ronde en zwarte ogen staan zijwaarts in het gezicht en zien niet alles. Egels hebben 36 scherpgepunte tanden en kiezen waarvan twee opvallend grote snijtanden in de onderkaak, die nodig zijn om insectenschildjes te breken. De tanden slijten snel door zand, steentjes en grond die de dieren met het voedsel binnenkrijgen. Bij oudere egels zijn de tanden dan ook vaak afgebroken of verdwenen. Egels kunnen tot 8 jaar oud worden.

De stekels

Het meest karakteristieke van egels zijn de stekels op de rug en flanken. De stekels zijn aan de basis bruin gekleurd en aan de top lichtgekleurd. Het aantal stekels is afhankelijk van de leeftijd. Een jong egeltje heeft ongeveer 3.500 stekels en een volwassen egel heeft gemiddeld 7.000 stekels. De sterk ontwikkelde spierlaag onder de huid met stekels, kan de egel samentrekken, de kop en poten worden ingetrokken en de egel wordt, bij gevaar, een stekelige bal waar vijanden geen vat op hebben. Onder de spierlaag zit een vetlaag waar de egel reservevoedsel in opslaat om de winter door te komen. Het gezicht, de poten en buik zijn bij de egel bedekt met een korte harige en gelige tot bruine vacht. De haren op de flanken zijn opvallend langer en hier kunnen ze de bodemtrillingen mee waarnemen.

Orgaan van Jacobson

Naast het voelen van bodemtrillingen, een bijzonder goed gehoor, een goed ontwikkelde reukzin en een prima tast- en smaakzin, heeft de egel nog een zesde zintuig: het orgaan van Jacobson. Een extra reukorgaan tussen het gehemelte en de neusholte wat onbekende stoffen of nieuwe luchtjes onderzoekt.

Zelfzalfend

Egels gaan bij een onbekende stof of luchtje, ruiken of knagen om vervolgens een grote hoeveelheid schuimend speeksel te creëren. De onbekende stof zoals bosbessen, hondenpoep of een sterk geurende plantensoort worden samen met het schuimend speeksel van de egel, tot een brijachtige massa gemaakt en uitgesmeerd over de stekels. Dit noemen we zelfzalfend gedrag of self-anointing. De egel verspreidt dan een sterke, vaak onaangename geur en is enkele minuten tot enkele uren zich niet bewust van de omgeving. Waarom de egel dit gedrag toont is in 2019 nog weinig over bekend. Speculaties zijn om de vijand af te schrikken, het aanbrengen van een persoonlijke lichaamsgeur, onderlinge communicatie of seksueel gedrag.

Winterslaap

Rond eind november, begin december gaan de oudere egels in winterslaap en pas wanneer het echt heel koud wordt bouwt de jongere egel het winternest. Egels bouwen het winternest van het gevallen herfstblad, varens, gras, stro en twijgen uit de omgeving, onder een composthoop, in een schuur, onder een doornenhaag of een verlaten nestholte. In de herfstperiode kan het gewicht van de egel wel oplopen van 1600 gram tot 2000 gram, ter voorbereiding op de winterslaap. De egel rolt zich op in het winternest en de lichaamstemperatuur daalt van 34 graden Celsius naar 2 tot 5 graden Celsius. De ademhaling daalt, waarbij de egel ook lange tijd niet ademt en korte tijd heel snel ademt. De hartslag vertraagt van 150 slagen per minuut naar 10 slagen per minuut. In deze toestand van sluimeren wordt de egel soms even actief als gevolg van een temperatuurswisseling of omdat er iets mis is met het nest of om te fourageren, om vervolgens weer inactief te worden. Wanneer in het voorjaar de buitentemperatuur rond de tien tot twaalf graden Celsius is, komen de bloedsomloop, lichaamstemperatuur en ademhaling langzaam weer op normaal niveau, en de egel verlaat het winternest in maart-april. De mannetjesegels beginnen eerder aan de winterslaap en komen in de lente eerder dan de vrouwtjes weer tevoorschijn.

Wat egels eten

De egel is een insecteneter en met de spitse snuit zoekt de egel tussen de afgevallen bladeren, graspollen en losse aarde naar insecten, regenwormen, spinnen, kevers en kleine gewervelde dieren. De voorkeur is wel de ongewervelde dieren. De egel kan binnen één uur meer dan tachtig regenwormen en/of kevers eten en in één nacht ongeveer zeventig gram aan voedsel verorberen. Kevers worden eerst doodgebeten voordat ze worden opgegeten en wormen worden levend gegeten. Ook eet de egel kleine eieren, paddenstoelen, vruchten en bessen. Egels zijn luidruchtige eters en verorberen met luid geknars, gesnuif, gesmak en geslurp, het eten. Bij gevaar zal de egel een knorrend geluid laten horen en bij de paring een fluitend geluid. Andere geluiden kunnen piepen, sissen en sjirpen zijn.

Uitwerpselen

Een duidelijke aanwijzing dat er een egel in de tuin is (of geweest), zijn de zwarte uitwerpselen. De uitwerpselen van een egel zijn rond en ongeveer drie tot vijf centimeter lang en één centimeter dik en zien er enigszins glinsterend uit wat veroorzaakt wordt door de glanzende keverschilden. Kleine vogeltjes of kleine zoogdieren geven botjes en haren in de ontlasting de uitwerpselen hebben dan ook een vaste structuur. Zandkorrels of kleine steentjes zijn meegekomen bij het eten van slakken of wormen.

De paring

Na de winterslaap gaat bij de mannetjesegel de aanmaak van hormonen groeien. Begin april vangt het mannetje de geur op van een bronstig vrouwtje en zoekt hij haar op. Grommend en snuivend met de neus naar haar toe gekeerd begint hij om haar heen te lopen, te ‘dansen’. Wanneer het vrouwtje besluit om op de advances in te gaan, reageert ze agressief. Ze zet haar stekels op en toont geen belangstelling. Het mannetje moet laten zien dat hij een goede partner is en als het vrouwtje eindelijk toegeeft is de paring van korte duur. Tijdens de paring maken de dieren luidruchtige snuffel- en niesgeluiden en na de paring gaan beide dieren hun eigen weg.

De egeljonkies

Egels kunnen vanaf april tot september paren maar in juni worden de meeste jonge egeltjes geboren. Na de paring is het mannetje vertrokken en het vrouwtje bouwt in haar eentje het nest op een goed verborgen plek. Een oud hol of een lege ruimte onder een composthoop of heg. Na vijf weken worden gemiddeld vijf tot zeven jonkies geboren. Het gewicht bij de geboorte bedraagt 8 tot 25 gram en de jonkies worden doof, blind en zonder stekels geboren. Pas na één dag na de geboorte verschijnen er ongeveer honderd witte stekels die na zes weken weer uitvallen en plaats maken voor de bruine stekels. De eerste paar weken krijgen de jonkies moedermelk. Om op krachten te blijven verlaat moeder egel overdag, tijdens de zoogperiode, geregeld het nest om insecten te zoeken. De gezonde egel als nachtdier die we overdag kunnen zien is dus een moederegel. Tegen de derde week krijgen de jonge egeltjes een melkgebit om deze na twee tot drie maand om te wisselen voor een blijvend gebit. Wanneer de jonge egeltjes ongeveer twee maanden oud zijn moeten ze zichzelf redden.

Gestresste moeder egel
Wanneer een nest wordt verstoord (aangeraakt door mensen) of een mannetjesegel weet binnen te dringen, dan zal de moeder haar jongen achterlaten of zelfs opeten.

Een egel in de tuin

De egel is in het grootste deel van Europa een beschermd dier en staat als soort genoemd in de appendix III van de Bern-conventie, een internationale lijst wat betreft in het wild voorkomende diersoorten en hun daarbij soms grensoverschrijdende leefomgeving. Egels zijn natuurlijke bestrijders van schadelijke dieren als rupsen, slakken en maden.

Hoe krijg je een egel in de tuin?
Een egel in de tuin zorgt voor een natuurlijk evenwicht. Om een egel in de tuin te krijgen laat je:

• de bladeren, takken en boomstronken liggen;
• een composthoop maken waar de moederegel eventueel een nest in kan maken en ruim de composthoop nooit op zonder eerst gecontroleerd te hebben of er geen egel gebruik van maakt;
• slakkenkorrels en/of insectenverdelgers weg. Dit is op den duur dodelijk voor egels;
• geen blikjes en bekertjes slingeren waar egels in vast kunnen gaan zitten.

Toch liever een opgeruimde tuin of een te kleine tuin voor een composthoop? Een egelnestkast is te koop of kan zelf gemaakt worden.

Bijvoeren

Slaapt er een egel in de tuin en is het een strenge winter met uitschieters van strenge vorst, dan is het zinvol om de egel bij te voeren. Egels zijn blij met muesli, fruit, pindakaas, katten- of hondenbrokken of speciaal egelvoer. Zet geen schoteltje melk neer want dit kunnen egels niet goed verteren maar laat ook de egel drinken van het water in de vogeldrinkbak.