Merel Nederlands talrijkste broedvogel

Verreweg de meeste mensen kennen de merel (Turdus merula) omdat deze vogel in bijna alle tuinen voorkomt en natuurlijk ook door zijn gezang. Gedurende het gehele jaar verblijven er merels in ons land. De Nederlandse merels zijn overwegend standvogels, kleinere aantallen trekken in de winter naar zuidwestelijke richting om te overwinteren. Merels uit noordelijke en oostelijke streken van Europa overwinteren in gebieden met minder barre omstandigheden. Ze trekken naar Ierland en Groot-Brittannië en naar meer zuidelijk gelegen landen. Ook in Nederland overwinteren merels uit deze gebieden. Vroeger leefde de vogel in de bossen, maar nu treffen we hem ook aan in dorpen, parken tot midden in de grote steden. Feitelijk zijn er nu twee groepen merels, de oorspronkelijke merel in het bos en de merels die zich hebben aangepast aan het leven bij de mens.

Kenmerken

Het mannetje van de merel heeft een pikzwart verenpak waar een beetje een metaalglans overheen lijkt te liggen. De snavel van de man is helder geel. Het wijfje heeft een bruinachtig kleed met een beetje donkerbruin gevlekte keel. De lengte bedraagt 25-26 cm. De roep is een herhaald ‘tjsek’. Het gezang is luid en wordt vanaf een open post voorgedragen. Het repertoire bestaat uit melodieuze tonen die in allerlei variaties worden voorgedragen. Er zitten bij merels kwaliteitsverschillen in de zang en ervaren waarnemers kunnen verschillende merels daardoor uit elkaar houden. Vooral in de ochtend- en avondschemering kunnen wij van zijn gezang genieten.

Bosvogel

Oorspronkelijk was de merel een echte bosvogel en ook nu nog wordt hij nog steeds in deze biotopen aangetroffen. Maar ongeveer tweeënhalve eeuw geleden waagde hij zich van de bossen en bosranden steeds meer naar het open land en rond 1900 waren er al enkele steden en dorpen gekoloniseerd en daardoor namen de aantallen sterk toe. In die periode werden ook veel heide en stuifzand omgezet in bossen en dat had ook een gunstige invloed op de populatie. In de tweede helft van de vorige eeuw kwam er nog meer geschikt biotoop voor de merel door de inpolderingen, aanleg van windsingels en de ruilverkavelingen. Ook de uitbreiding van dorpen en steden leverden een bijdrage aan een nog ruimer geschikt leefgebied. Door deze ontwikkelingen is de merel de meest algemene broedvogel van ons land.

Broedgedrag

Merels nestelen in bomen, meestal in de vork van een tak, of in struikgewas en heggen. Maar ook in gaten van muren of op balken dicht bij woningen. Het nestmateriaal wordt versterkt met modder. De drie tot vijf eieren zijn blauwachtig groengrijs en dicht lichtbruin gevlekt. Het wijfje en soms ook het mannetje bebroeden de eieren ongeveer twee weken. Beide ouders zijn belast met het voeren van de jongen die na ongeveer na twee weken uitvliegen. Daarna volgen de jonge merels nog een dag of 14 achter de ouders aan en bedelen daarbij om voedsel. Daarna zijn de jongen zover dat ze zelfstandig het leven moeten aankunnen. De grote verliezen aan eieren en jongen door katten en andere verstoorders van nesten zijn groot. Maar de hoge vruchtbaarheidsproductie kan dit verlies uitstekend compenseren. Jaarlijks brengt de merel drie tot vier broedsels groot.

Zintuigen

Hoewel er over de zintuigen van vogels steeds meer bekend raakt, blijft het bij veel gedrag nog even de vraag van welke zintuigen of misschien wel een combinatie ervan, gebruik wordt gemaakt. Wie wel eens een merel op een gazon naar wormen heeft zien zoeken staat soms verbaasd hoe het de merel steeds weer lukt wormen uit het gazon te trekken. De merel hipt even over het gazon, blijft dan staan en houdt dan stil en houdt daarbij zijn kop scheef en wacht. Luistert hij dan of kijkt hij dan? De snavel schiet snel naar voren en weer trekt hij een worm uit de grond. Onderzoeken bij vogels leverden verschillende resultaten op. Ook het gehoor kan een rol spelen bij het vinden van de wormen. Ogen en oren zullen bij dit voedselgedrag zeker een rol spelen, maar misschien speelt zelfs de reukzin een rol. Er is nog meer experimenteel onderzoek nodig om sluitende antwoorden te krijgen.

Aantallen

De merel is in Nederland met een geschat aantal broedparen van 1.000.000 de meest voorkomende broedvogel. Toch laten de tellingen van het Meetnet Urbane Soorten (MUS) een langzame maar gestage afname zien van het aantal merels. Als mogelijke verklaring wordt gegeven dat de laatste jaren sprake is geweest van droge voorjaren. Voor het eerste en het vaak productiefste broedsel zouden op dat moment te weinig regenwormen beschikbaar zijn. Maar ook zijn de merels de laatste jaren getroffen door het usutuvirus. Het is nu nog te vroeg om de effecten van dit virus op de langere termijn te kunnen voorspellen.

Usutuvirus

Het usutuvirus veroorzaakt bij merels ernstige ziekteverschijnselen. Dit uit zich in met opgezette veren bol zitten, naar adem happen, niet drinken, evenwichtsstoornissen, kortom een beeld van algehele malaise. Het virus is oorspronkelijk afkomstig uit Afrika maar is waarschijnlijk door trekvogels in Europa beland. In 1996 werden in Italië de eerste vogels getroffen door dit virus en in de nazomer van 2001 werd in Oostenrijk het usutuvirus bij merels aangetroffen. Vanuit Oostenrijk verspreidde het virus zich over Italië, Hongarije, Zwitserland en Duitsland. In 2012 stierven er in Duitsland meer dan 300.000 merels aan deze virusinfectie. De angst bestond dat het virus ook Nederland zou bereiken en dat gebeurde in 2016. Vooral in het zuidoosten van het land vielen slachtoffers. In 2017 en 2018 schoof de sterfte van de merels steeds verderop na het westen. Zeeland en Flevoland zijn nog geen grote aantallen dode merels gemeld, maar ook daar zal het virus natuurlijk gaan toeslaan. Nu het virus zich in Europa gevestigd heeft lijkt het waarschijnlijk dat het er ook zal blijven. Bij de introductie van een nieuw virus is de sterfte altijd hoger. De merels en andere vogelsoorten zullen naar verwachting uiteindelijk immuniteit tegen het virus ontwikkelen.

Huisdieren en mensen ondervinden nauwelijks last van dit virus en lopen daarom ook geen risico. In Europa is slechts bij enkele mensen bekend dat zij besmet zijn geraakt door dit virus, het merendeel van deze mensen hadden overigens een verzwakte afweer.