Kluifzwammen lijken een bot maar zijn paddenstoelen

Het herfstbos staat vol met vruchtlichamen van schimmels. De paddenstoelen. Mét steel en zonder steel. Paddenstoelen met grote hoeden aan de bomen en op rottend hout, op dropjes lijkende houtzwammen. En tussen de bladeren lijkt een bot te liggen. Een geribbeld bot. Van een rottend dood dier? Of een bot voor een hond? Voor gezonde tanden? Neen, bij een voorzichtige inspectie is het een paddenstoel. Een paddenstoel als een kluif: een kluifzwam.

• Kluifzwammen (Helvella)
• Uiterlijk
• De steel
• Het determineren

Kluifzwammen (Helvella)

Kluifzwammen zijn een grote stam (de Ascomyeten) uit het rijk van de schimmels (Fungi). Ze zijn ingedeeld bij het geslacht Helvellaceae. Net als gisten, schimmels, korstmossen, truffels en morieltjes. In Nederland kunnen we onder ander de volgende kluifzwammen vinden:

• Bokaalkluifzwam - Helvella acetabulum;
• Roetkluifzwam - Helvella atra;
• Aangebrande kluifzwam - Helvella confusa;
• Zwarte schotelkluifzwam - Helvella corium;
• Geribde kluifzwam - Helvella costifera;
• Witte kluifzwam - Helvella crispa;
• Holsteelkluifzwam - Helvella elastica;
• Zadelkluifzwam - Helvella ephippium;
• Geaderde kluifzwam - Helvella fusca;
• Melkwitte kluifzwam - Helvella lactea;
• Zwarte kluifzwam - Helvella lacunosa;
• Nonnenkapkluifzwam - Helvella spadicea;
• Schotelkluifzwam - Helvella macropus;
• Grote schotelkluifzwam - Helvella queletii.

Uiterlijk

Enkele kluifzwammen lijken met een beetje fantasie écht op een hondenkluif. Met name de steel. De steel is hol en enorm gegroefd, geribbeld in de lengte, zowel bij de witte en de zwarte kluifzwam. Een herkenbaar gegeven om juist te determineren want niet alle kluifzwammen hebben een zwaar geribbelde steel. Alleen de:

• witte kluifzwam;
• de zwarte kluifzwam;
• de geaderde kluifzwam;
• de melkwitte kluifzwam;
• de grote schotelkluifzwam.

De steel

De steel gaat bij een gesteelde kluifzwam over in lobben of in een schotelvorm, welke de hoed vormt. Een hoed, waar de lobben de meest vreemde vormen aannemen. Grillig, bobbelig, spookachtig en soms lijkt het zelfs of een hond zijn behoefde heeft gedaan.

Vooral wanneer er in de herfst al veel afgevallen blad ligt en alleen de hoed zichtbaar is. De lobben van de hoed zijn bekleed met het kiemvlies (hymenium), van waaruit de sporen wegploffen. Bij sommige creaties hebben de lobben zelfs de vorm van zakjes. Kluifzwammen horen bij de zakjeszwammen en dan specifiek tot de bekerzwammen. Het ‘wegploffen’ van de sporen gaat gepaard met een hoorbaar geluid. De kluifzwam is een saprofyt en leeft van dood organisch materiaal: plantaardig of dierlijk. Toch wijst Amerikaans onderzoek van Hobbie EA, Weber NS en Trappe JH (2001) uit, dat enkele Helvellasoorten samen met boom- of plantenwortels leven (dus mycorrhiza zijn).

De naam
De Latijnse naam van de witte kluifzwam is Helvella crispa. Crispa betekent krullend, rimpelig en geplooid. Echt de woorden die aangeven hoe de steel eruit ziet bij de o.a. de witte en zwarte kluifzwam. Met de naam Helvella werden aanvankelijk alleen de morieltjes bedoeld. Tegenwoordig zijn de morieltjes ingedeeld bij de stam ascomyceten en het geslacht Helvellaceae, net als de kluifzwammen.

Het determineren

De meest voorkomende soorten zijn de zwarte en de witte kluifzwam. Vooral de witte kluifzwam is door de meestal opvallende witachtige kleur niet te missen. Meestal dan, want de kleur van de hoed kan ook beigebruinachtig zijn tot grijzig-zwart. De eerste gedachte is dan: een zwarte kluifzwam. Ook lijkt de witte kluifzwam veel op de melkwitte kluifzwam. Deze heeft een mooie melkwitte hoed. Het verschil met de witte kluifzwam is dat de:

• randen van de hoed van de witte kluifzwam naar boven gekruld zijn en bij de melkwitte kluifzwam niet;
• onderkant van de hoed (wanneer zichtbaar) bij de witte kluifzwam ‘rommeliger’ is dan bij de melkwitte kluifzwam, waar de onderkant ‘gracieus’ glad is;
• melkwitte kluifzwam kleiner is dan de witte kluifzwam.

Niet echt zwart
Bovendien is de kans om een zeer zeldzame melkwitte kluifzwam te zien een heel stuk kleiner dan om een witte kluifzwam waar te nemen. Wel blijft de vraag bij een grijzig-zwarte hoed: is het de witte of zwarte kluifzwam?

Ook de zwarte kluifzwam determineren is moeilijk. Het feit dat deze ook wel de grijze kluifzwam wordt genoemd maakt al duidelijk dat de zwarte kluifzwam soms grijs is, net als de witte kluifzwam kan zijn. Meestal heeft de geribbelde steel dezelfde antracietkleur of gitzwarte kleur dan de hoed van een zwarte kluifzwam. Gemakkelijk determineren dus. Maar steel en hoed kunnen ook contrasterend zijn. Een zwarte hoed en een wit-grijzige steel. De zwarte kluifzwam is niet altijd echt zwart. Kijk naar de onderkant. Wanneer deze zichtbaar is en ruw behaard, dan is het de witte kluifzwam.