Hoe bijen honing maken en de bijenverdwijnziekte

Bijen verwerken nectar tot honing. Honing voor de bijen zelf en ook genoeg voor de mensen. Maar bijen komen wereldwijd vaak niet terug naar de bijenkast of korf. De werksters verdwijnen en de hele kast of korf sterft dan uit. Het verdwijnen van de bijen noemt men Colony collapse disorder (CCD) of de bijenverdwijnziekte. Ligt de oorzaak bij de bestrijdingsmiddelen of is de mens met smartphone en antenne-installaties de oorzaak?

Bijen maken honing

In de zomer bestaat een bijenvolk uit ongeveer 50.000 bijen. Het bijenvolk heeft één koningin, die ongeveer 1.200 tot 2.000 eitjes per dag legt. In de zomer bestaat het bijenvolk uit enkele honderden mannelijke bijen (darren) die de jonge koninginnen moeten bevruchten en daarna sterven. Het grootste deel van het bijenvolk bestaat echter uit vrouwelijke werkbijen. Bijen overwinteren in een grote groep in de kast of korf. Honing is hun voedselvoorraad voor de winter. De bijen zullen proberen om gemiddeld zo’n zes maanden te overleven tijdens de winterperiode. De bijen maken meer honing dan ze nodig hebben en sommige imkers oogsten alle honing en andere imkers geven er een suikeroplossing voor terug om de bijen de winter door te laten komen. Zodra de temperatuur het toelaat in het voorjaar gaan de bijen weer zelf op zoek naar nectar, om nieuwe honing te maken. Honing voor de larven die uit de vele eitjes komen, die de koningin legt.

Van nectar naar honing

Wanneer de koningin de eieren in het voorjaar legt, komen er na drie dagen larven uit (open broed, want de cel is niet afgesloten). Na zes dagen verpoppen de larven zich in de zeskantige cel en sluiten de cel (gesloten broed) af. De larve verpopt zich in twaalf dagen en knaagt vervolgens de celdeksel kapot en komt eruit als een werksterbij. In totaal duurt de ontwikkeling van ei tot werkster dus ongeveer drie weken. De eerste vier weken blijven de werkers in de kast of korf. Ze geven de larven te eten en maken de raatstructuren van was. De laatste twee weken gaan de werksters de nectar zoeken en verzamelen. De dieren zuigen de vloeistof uit de bloem, waarna de nectar in de honingmaag terechtkomt. Een kleppensysteem in de honingmaag voorkomt dat de nectar doorstroomt naar de maag, voor verdere verwerking. Terwijl de werkster nectar verzamelt voegt ze enzymen toe aan de nectar in de honigmaag. De enzymen zetten meervoudige suikers in de nectar om in enkelvoudige suikers, zoals glucose.

Terug in de kast wordt de nectar aan andere werksters gegeven (bijenkorfbijen), die de nectar een paar keer doorslikken en weer terug halen (hikken), de honing in druppeltjes op de bijentong aan de warme droge lucht in de bijenkast blootgestellen, tot de nectar half is verteerd en het water deels is verdampt. Dan doen ze het in de raten en komen er andere bijen die het proces van de verdamping ondersteunen, door met de vleugels te wapperen. 's Avonds, als de honingbij niet vliegt, zijn vele bijen bezig met het omzetten van nectar in honing. Ook de vluchtige geurstoffen verdampen en wie ’s avonds langs een bijenkast of korf loopt, kan een sterke bloemenlucht ruiken. Het duurt ongeveer een etmaal (twaalf uur) voordat de nectar als honing is opgeslagen en afgesloten in de cellen met een zegel van was. De honingbij heeft acht wasklieren waar was uitkomt. Na twee weken hard werken is de werkbij dan compleet uitgeput en versleten. Ze is dan in totaal zo’ n zes weken oud en zoekt een plek buiten de bijenkast om te sterven.

Houdbaarheid van de honing

Honing blijft erg lang houdbaar. De bijen zelf bewaren de honing maandenlang. Ze slaan de honing op in afgedekte cellen van was. De honing heeft van zichzelf stoffen die het rottingsproces tegen gaan. Wanneer de bijen meervoudige suikers omzetten in enkelvoudige suikers die in honing zitten, komt er tevens waterstofperoxide vrij, een stof die desinfecterend werkt. Ook voegen de bijen een antibioticum eraan toe die ze zelf aanmaken. Het hoge suikergehalte zorgt ervoor dat bacteriën wegblijven.

De bijendans

De Oostenrijkse gedragsbioloog Karl von Frisch deed onderzoek naar de bijendans. Hoe weten bijen waar het voedsel is? Uit onderzoek bleek dat de communicatie bij de bijendans belangrijk is. Wanneer een bij (de haalbij) voedsel vindt keert de bij terug naar de korf of kast en ‘vertelt’ dit de andere werksters door middel van een bijendans.

Een rondedans voor een korte afstand (binnen 50 meter) en een kwispeldans (in de vorm van een acht) voor een afstand veder dan 150 meter. De snelheid van de bijendans geeft dan de afstand aan. Von Frisch gebruikte voor het onderzoek een doorzichtige bijenkast en een assistent die hem doorgaf wanneer een bij een voedselbron ontdekte, want de bijendans vindt plaats in de bijenkast.

De bijenverdwijnziekte en Daniël Favre

Wereldwijd komen bijenwerksters vanaf 2006 niet terug naar de kast of korf. Ze kunnen de weg niet terug vinden en kunnen dan geen nectar brengen, zodat de bijen in kast of korf, geen nectar krijgen en zullen verhongeren. Op een onverklaarbare manier verdwijnen de werksters. Het verschijnsel heet de bijenverdwijnziekte of Colony collapse disorder (CCD). Wat is er aan de hand? Zijn bestrijdingsmiddelen de oorzaak of vinden de bijen te weinig nectar in de natuur? Of misschien is er wat anders aan de hand?

De Zwitserse bioloog Daniël Favre, adviseur voor bijenteelt in Lausanne en voormalig wetenschappelijk medewerker bij het Zwitsers Nationaal Laboratorium voor Biotechnologie te Lausanne, heeft in 2009 een onderzoek verricht naar het gedrag van bijen en een opmerkelijke ontdekking gedaan die een mogelijke verklaring geeft voor de wereldwijde verdwijning van bijenvolken. De mobiele telefonie, iets wat de laatste jaren enorm is toegenomen, geeft een milieuverandering. Hij plaatste daarom twee mobiele telefoons boven de bijenkorf en na ongeveer 25 tot 40 minuten begonnen de werkbijen een reeks van hoge piepjes te geven, die hij heeft opgenomen. Voor bijen is dit een signaal van gevaar. Het signaal om weg te wezen! Gevaar! In een vervolgonderzoek (juli 2012) toont hij opnieuw aan dat bijen alarmsignalen uitzenden als de kast of korf onder invloed staat van straling van draadloze communicatie.

Magnetiet

In het achterlijf van bijen zitten minuscuul kleine magnetieten (natuurlijke magneten), nodig voor de navigatie. Magnetiet is een materiaal dat een zeer goede geleider is voor de elektriciteit van elektromagnetische velden. Bijen zijn afhankelijk van het aardmagnetisme om zich te oriënteren. Wordt de navigatie van bijen verstoord door de toegenomen elektromagnetische velden? Door het toegenomen draadloos gebruik van de mens? Anno 2020 weten wetenschappers het nog niet.

Weetjes

• Soms bouwen de werksters extra grote cellen die doppen heten. In doppen groeit een nieuwe koningin.
• Het stuifmeel van een bloem of plant verzamelt de bij aan haar achterpoten zodat het niet mengt met de honing.
• Moet een larve uitgroeien tot koningin dan voeren de werkster alleen nog koninginnegelei. Dit is een eiwitrijke vloeistof met veel vitaminen
• Om de kast of korf schimmel- en bacterievrij te houden, vullen de bijen de kieren op met propolis. Propolis is gemaakt van plantaardig materiaal vermengd met hars en antibioticum die de bij zelf aanmaakt.
• De koningen en werkbijen dragen een angel met een gifklier. Als je gestoken wordt moet je zo snel mogelijk krabben. Je krabt de angel en het gif uit de gifklieren weg. Dan voel je er het minst van. De bij verliest de angel en de gifblaas wanneer ze steken.
• De imkerpijp kalmeert de bijen. De imker kan dan een van de lijsten uit de kast of korf tillen.