De Aziatische hoornaar, verspreiding en eigenschappen

De Aziatische hoornaar (Vespa velutina) is een grote wesp die iets kleiner is dan haar soortgenoot de Europese hoornaar (Vespa crabro), de wesp is echter agressiever en vormt vooral voor de honingbij een bedreiging. Deze hoornaar is hoogstwaarschijnlijk via Chinees aardewerk begin deze eeuw in Europa terecht gekomen en komt inmiddels voor in landen als Frankrijk, Spanje, Portugal en Groot-Brittannië. De Aziatische hoornaar is door de Europese Unie uitgeroepen tot soort die bestreden moet worden wanneer deze wordt aangetroffen.

Inhoud

• Taxonomische indeling
• Kenmerken van de Aziatische hoornaar
• Verspreiding en leefgebied
• Verspreiding in Europa als invasieve exoot
• Bedreiging voor de honingbij
• Andere insecten waar de Aziatische hoornaar op jaagt
• Bouw van het nest

Taxonomische indeling

De Aziatische hoornaar is een soort die tot het geslacht van hoornaars (vespa) behoort welke zich kenmerkt door hun grote afmetingen. Dit geslacht behoort tot de onderfamilie van papierwespen (vespinae) en de familie van plooivleugelwespen (vespidae). Papierwespen bouwen hun nest van gekauwd hout.

Kenmerken van de Aziatische hoornaar

Elke soort hoornaar is opgebouwd uit drie delen: de kop, borststuk of thorax en het achterlijf. Hoornaars hebben in verhouding een grotere kop dan kleinere wespen. De thorax bevat drie paar poten en twee paar vleugels die telkens aan een thoraxsegment vastzitten, met sterke borstplaten worden deze delen beschermd. Het achterlijf bestaat ook uit meerdere segmenten, in het achterlijf bevinden zich de ademhalingsorganen, geslachtsorganen, spijsvertering en bij de vrouwtjes de angel.

Kleuren

De kleuren van de Aziatische hoornaar kunnen sterk variëren afhankelijk van het gebied waar deze hoornaar leeft, er worden dan ook veel ondersoorten onderscheiden. In het algemeen is het borststuk of middensegment donkerbruin tot zwart, het hoofd is zwart maar het gezicht is geel. Het onderlichaam bestaat uit meerdere donkere segmenten, elk segment heeft een dun geel randje, maar het vierde segment heeft vaak een dikkere oranje gekleurde rand. De poten zijn donker, maar de uiteinden ervan zijn geel. De ondersoort nigrithorax is nagenoeg helemaal zwart en het is deze soort die in Europa terecht is gekomen. Ter vergelijking: de in Nederland voorkomende Europese hoornaar (Vespa crabro) heeft in tegenstelling tot de Aziatische hoornaar veel meer een oranje kleur, is groter en beduidend minder agressief.

Afmetingen

Koninginnen kunnen 30 mm worden, maar er wordt ook melding gemaakt van 35 mm. De mannetjes worden 24 mm en de werksters slechts 20 mm, hiermee is de Aziatische hoornaar wat kleiner dan de Europese hoornaar en nog kleiner dan de Aziatische reuzenhoornaar (Vespa mandarinia) die een vleugelspanwijdte van 75 mm kan bereiken. De angel van de hoornaar is 6 mm, een steek is dan ook veel pijnlijker dan van een gewone wesp en de angel kan zelfs rechtstreeks in een bloedvat terechtkomen.

Verspreiding en leefgebied

Het leefgebied van de Aziatische hoornaar loopt grofweg van zuidelijk China tot aan Noordoost-India en loopt verder richting Myanmar, Thailand, Cambodja en uiteindelijk naar de onderste eilanden van Indonesië. De hoornaar leeft vooral in tropische gebieden onderaan berghellingen waar veel struiken en bomen groeien. Er moeten veel insecten voorkomen en voldoende gewassen aanwezig zijn waar de hoornaar suikerhoudende sappen uit kan nuttigen. Elke ondersoort van Aziatische hoornaar heeft haar eigen regio, deze zijn als volgt:

• V.v. nigrithorax: zuidelijk China en Zuidoost-China, Nepal, India en Bangladesh
• V.v. pruthii: Pakistan
• V.v. auraria: India en Nepal
• V.v. flavitarsus: Taiwan
• V.v. variana: Myanmar, China, Thailand, Laos, Vietnam, Cambodja
• V.v. karnyi: Sumatra
• V.v. divergens: Maleisië
• V.v. celebensis: Sulawesi (Indonesië)
• V.v. velutina: Java (Indonesië)
• V.v. ardens: Bali, Lombok, West Nusa Tenggara (Indonesië)
• V.v. sumbana: Oost Nusa Tenggara (Indonesië)
• V.v. timorensis: Timor (Indonesië)

Verspreiding in Europa als invasieve exoot

Rond 2004 is de Aziatische hoornaar waarschijnlijk via Chinees aardewerk in Europa terechtgekomen, het betreft de ondersoort nigrithorax. Sindsdien heeft de hoornaar zich snel weten te verspreiden in bijna geheel Frankrijk en verder in Europa. In 2009 werden in Bordeaux al duizenden nesten aangetroffen. Ook in het noorden een oosten van Spanje en in Portugal heeft de Aziatische hoornaar zich weten te vestigen. In 2013 werd de hoornaar al in Catalonië gezien. Ook in Italië is de wesp aangetroffen, in 2017 werd de hoornaar nog gespot in het noordwesten van het land en in 2012 al in het aan de kust gelegen Ligurië. Ook in Groot-Brittannië en in België is de Aziatische hoornaar aangetroffen. Officieel bevond de Aziatische hoornaar zich in 2017 nog maar 40 km van de Nederlands-Belgische grens (Vlaanderen) en werd ze in dat jaar al door sommigen al in Nederland waargenomen. Buiten Europa heeft de Aziatische hoornaar zich ook in Japan en Zuid-Korea als invasieve exoot weten te vestigen.

Bedreiging voor de honingbij

De Aziatische hoornaar is gevreesd door zijn eigenschap om complete bijennesten aan te vallen en bijen op te eten. Wanneer de Aziatische hoornaars een bijennest ontdekken zullen de hoornaars zich om het nest begeven en deze aanvallen. Normaal gesproken zal een hoornaar haar eigen jachtgebied verdedigen, maar de tactiek wijzigt zich wanneer een bijennest wordt aangevallen; een voor een zal een hoornaar een bij aanvallen zal deze haar plek afstaan aan een volgende hoornaar. In het oorspronkelijke leefgebied van de Aziatische hoornaar komt de bijensoort Apis cerana (oosterse honingbij) voor die zich beter kan verdedigen dan de bij ons voorkomende Apis mellifera (Europese honingbij).

De oosterse honingbij Apis cerana is in staat om tijdens haar verdediging tegen de hoornaar een bal om de hoornaar te vormen en deze dan te doden. De Europese honingbij kan dit ook maar veel minder effectief, ook is de Europese honingbij veel langzamer met het terugtrekken in haar eigen nest wanneer een hoornaar het nest heeft ontdekt. In Europa maken imkers zich dan ook terecht grote zorgen over de aanwezigheid van de Aziatische hoornaar. Wegens bedreiging voor de honingbij heeft de EU de Aziatische hoornaar dan ook tot invasieve exoot gerekend, dat betekent dat landen in de EU verplicht zijn de hoornaar op te sporen en te vernietigen. Voor de duidelijkheid: de Europese hoornaar vertoont tegenover bijen veel minder agressief gedrag en zal geen complete nesten aanvallen.

Andere insecten waar de Aziatische hoornaar op jaagt

Tot andere prooien waar de Aziatische hoornaar op jaagt behoren vliegen, muggen, beekjuffers, spinnen libellen, sprinkhanen, rupsen en zelfs normale “limonadewespen”. De hoornaar heeft dierlijk voedsel nodig om de eiwitten aan de larven in het nest te kunnen voeren, zelf eten volwassen hoornaars voornamelijk plantaardig voedsel en dan met name suikerrijke plantensappen en soms nectar. De larven scheiden tijdens het voeren suiker en aminozuren af welke door de werksters en de koningin worden gegeten in ruil voor het toedien van eiwitrijk voedsel.

Bouw van het nest

In het voorjaar zal door de koningin, die de winter heeft overleefd, een nest van gekauwd hout (boomschors) worden gebouwd dat wat lager in de struiken gelegen is, maar na een paar maanden kan de hoornaar met de nieuw geboren werksters uit de "eerste leg" een nieuw en groter nest hoger in de bomen bouwen om nieuwe larven uit de "volgende leg" tegen parasieten te beschermen. Ook kan het zijn dat de ruimte voor het nest te klein wordt en dat dat de belangrijkste reden is om een nieuw nest op een betere plek te bouwen. Een nest van de Aziatische hoornaar is eivormig en kan een halve meter groot zijn, de ingang van het nest zit meestal wat hoger, dus niet aan de onderkant zoals bij de Europese hoornaar. In een nest kunnen wel duizenden larven zitten, een verschil met de Europese hoornaar waarvan het nest meestal honderden larven bevat. In een nest worden werksters en mannetjes geboren, en aan het einde van de zomer worden ook nieuwe koninginnen geboren en bevrucht welke na de winter een geheel nieuw nest zullen bouwen. Een kolonie van de hoornaar zal een winter dus niet overleven.

Verdediging van het nest

Hoornaars zullen altijd steken wanneer hun nest wordt aangevallen, men kan de pech hebben om als wandelaar net langs een nest te lopen dat toevallig zoeven al verstoord is, hoornaars zullen dan helaas steken zoals in 2017 op 4 september in Eindhoven gebeurde. Het betrof hier de Europese hoornaar, wandelaars werden tot 20 keer gestoken. Volgens deskundigen was het in deze situatie waarschijnlijk dat de hoornaars zich al door iets bedreigd moeten hebben gevoeld en daarom op de aanval zijn overgegaan. Feit is wel dat zodra één hoornaar zich bedreigd voelt in nabijheid van het nest, een groot deel van het nest tot de aanval zal overgaan, door middel van chemische stoffen zullen vele hoornaars aan elkaar doorgeven dat er moet worden aangevallen. Dit gebeurt ook wanneer een enkele hoornaar in de nabijheid van een nest wordt gedood. Let op, een hoornaar kan meerdere keren steken, in tegenstelling tot de honingbij. Steken van de hoornaar zijn pijnlijker dan van een gewone wesp, dit komt door een hoog gehalte aan het stofje acetylcholine. De niet-Europese hoornaars worden verondersteld giftiger te zijn dan de Europese hoornaar, de Aziatische reuzenhoornaar is de meest giftige. Ga nesten nooit zelf verwijderen maar laat dit door professionals doen, bijvoorbeeld een imker, en probeer altijd uit de buurt van nesten te blijven.