Paarden en Learned Helplessness (aangeleerde hulpeloosheid)

Learned helplessness (aangeleerde hulpeloosheid) is het verschijnsel waarbij een dier (of mens) heeft geleerd dat hij helemaal geen invloed heeft op gebeurtenissen en daarom hulpeloos en passief wordt. Hij reageert niet meer op signalen, druk of pijn, terwijl hij dat wel kan.

Learned Helplessness

In 1967 heeft Martin Seligman een dierproef gepubliceerd over een experiment waarbij twee dieren meerdere malen elektrische schokken kregen. Het eerste dier kreeg de mogelijkheid de duur van de schok te bekorten, door bijvoorbeeld op een knop te drukken. Voor beide dieren stopt dan de schok.
Het dier dat de schok niet kan beïnvloeden heeft na verloop van tijd een aanmerkelijk slechtere gezondheid. Het is tevens niet meer in staat te leren.
In een vervolgexperiment werden de dieren in een kooi gezet die door een lage afscheiding in tweeën gedeeld is. In de ene helft krijgen de beide dieren regelmatig een schok, maar door over de afscheiding te springen, kunnen ze de schok vermijden.
Het dier dat in het eerste experiment de controle had, leert dit snel. Het tweede dier leert dit echter niet: het lijdt wel onder de schok, maar onderneemt niets om deze te vermijden: het heeft geleerd passief en hulpeloos te zijn.

Learned Helplessness bij paarden

De manier waarop een paard beweegt, zijn lichaamstaal, gezichtsuitdrukking en de ademhaling vertellen veel over de gemoedstoestand van een paard. Zij vertellen duidelijk hoe een paard zich voelt. Aangeleerde hulpeloosheid ontstaat vooral door tegenstrijdige signalen en negatieve bekrachtiging, tijdens rijden of in de omgang.

Tegenstrijdige signalen

Bij tegenstrijdige signalen begrijpt een paard niet wat de bedoeling is. Hij reageert zoals hij denkt dat goed is, maar wordt daarvoor bestraft of genegeerd. Als een paard gereden wordt en in de omgang met paarden moeten er correcte hulpen/signalen worden gegeven. Wanneer deze tegenstrijdig zijn en niet in overeenstemming met wat ‘goed’ is en het paard moet evengoed luisteren, zal dit heel verwarrend zijn voor een paard.
Wanneer dit zich telkens herhaalt, tijdens rijden of verzorging, zal het paard leren dat een reactie zelden goed is, dus reageert hij helemaal niet meer. Veel paarden keren in zichzelf, voornamelijk uit zelfbescherming (ze kunnen er toch niet uit ontsnappen), geven steeds minder aan hoe ze zich voelen en raken afgestompt. Deze paarden zijn heel goed te herkennen, ze reageren niet meer op ook maar de kleinste signalen.

Negatieve bekrachtiging

Met negatieve bekrachtiging wordt bedoeld het wegnemen of ophouden van een negatieve (onaangename) prikkel.
Zo kan druk gegeven worden op het bit om een paard te laten vertragen of stoppen en als hij reageert dan wordt de druk weggenomen. De druk kan in het begin sterk zijn en in de loop der tijd kan de druk minder worden omdat het paard heeft geleerd dat de manier om druk op zijn mond te vermijden is om te vertragen of te stoppen.
Eveneens druk met de benen om het paard naar voren of sneller te laten gaan. Wanneer dat gebeurt, wordt de druk weer weggenomen. Het paard leert dan om vooruit te gaan zodat hij zich ontdoet van die druk.
Het probleem is wanneer dit op een onjuiste manier wordt gedaan, als de druk niet op tijd wordt weggenomen. Dit moet binnen een seconde gebeuren, zodat het paard de connectie kan maken met wat hij net gedaan heeft en de verdwijning van de druk. Soms begrijpt hij het nog met 2 seconden, maar daarna niet meer omdat de hersenen van een paard op die manier werken. Wanneer er teveel tijd tussen zit, kan het paard niet leren om de goede respons geven.
Een paard zal op een gegeven moment niet meer reageren op druk zoals we zouden willen. Hij wordt ongevoelig, zwaar in de hand of harde mond, reageert niet op been- of zweephulpen en heeft geen plezier in zijn werk.
Allerlei hulpmiddelen bij het rijden of longeren van een paard kunnen ook een boosdoener zijn.

Door de tegenstrijdige signalen en negatieve bekrachtiging kunnen er conflicten ontstaan. Bij het paard ontstaat onzekerheid, verwarring, verontrusting en/of angst.
De reactie van een paard is mede afhankelijk van karakter en temperament. Er zijn paarden die zich als het ware meteen ‘overgeven’ en paarden die zich eerst verzetten door bijvoorbeeld te bokken, steigeren, vluchten, gaan liggen tijdens het werk, tong uit de mond, tong over het bit doen, hoofd vastzetten, niet willen buigen, scheef lopen, overmatig zwaaien van de staart, snel schrikken van dingen. Op een gegeven moment zal het paard leren dat dit evengoed niet leidt tot verandering en komt hij ook in de staat van Learned Helplessness.
Op stal kan stereotiep gedrag ontstaan, de zogenoemde stalondeugden, zoals weven, luchtzuigen, kribbebijten, kauwen op hout, onrustig gedrag, schoppen tegen de staldeur/muur. De paarden zijn gefrustreerd en uiten hun ongemak.
Bovengenoemde problemen kunnen natuurlijk ook een andere oorzaak hebben, maar Learned Helplessness kan een reden zijn van dit gedrag.

Kenmerkende symptomen van Learned Helplessness

• Stress
• Hyperactief gedrag
• Ogen hebben geen blije uitdrukking, ze komen wezenloos over, ‘gedoofd’ en staan vaak tijdens moeilijke momenten wijd open.
• Veel (spier)spanning in het gehele paard
• Zware, onregelmatige ademhaling
• Onzekerheid
• Angst
• Pijn; vaak met name in de mond, hals/nek en rug, te zien aan de mate van spanning en de manier van bewegen.
• Geen belangstelling voor de omgeving
• Paard wordt gedomineerd, zoekt geen contact met de mens.
• Het paard kan niet zien waar hij heen gaat.
• Maakt een ongelukkig indruk, paard keert in zichzelf

Hoe kan je zien of een paard goed in zijn vel zit, tijdens trainen en op stal of in de wei?

Kijk en voel hoe een paard zich van nature gedraagt in de wei met soortgenoten. Kijk naar zijn expressie, zijn lichaamstaal, zijn manier van bewegen, hoe hij communiceert met de andere paarden.
Wat zie je en hoor je te zien, dus ook tijdens de training?

• Een paard met geen pijn
• Hij voelt zich ontspannen en op zijn gemak
• Hij is mentaal en fysiek in evenwicht
• Hij straalt vertrouwen uit, naar jou toe en de omgeving
• De oren bewegen oplettend en ontspannen
• De ogen zijn kalm en oplettend
• De mond is ontspannen
• Staart wordt rustig gedragen
• De ademhaling is rustig en regelmatig
• De beweging is harmonieus
• Het paard straalt plezier uit

Het paard kan uit de staat van Learned Helplessness komen als de mens het paard op een andere manier benadert in het rijden en in de omgang, zodat hij weer fysiek en mentaal gezond wordt.