Kwallen: verschillende soorten in de Noordzee

Voornamelijk in de lente en zomer kun je duizenden kwallen tegenkomen op het strand. De skeletloze dieren bestaan voor ruim 95 procent uit water en hebben kenmerkende franjeachtige mondarmen. Niet alleen hun uiterlijk, maar ook hun levensloop is erg uniek in het dierenrijk. Kwallen starten hun leven als ei, groeien uit een poliep en leven vervolgens als een volwassen kwal. Uit onderzoek blijkt dat ze weer terug evolueren naar hun jonge stadium. Zijn deze dieren onsterfelijk?

Het ontstaan van kwallen

Kwallen zijn 500 miljoen jaar geleden ontstaan in het geologische tijdvak het Cambrium (488 – 542 miljoen jaar geleden). Tijdens het Cambrium was de temperatuur op Aarde hoog en heftige vulkaanuitbarstingen kenmerkten onze planeet. Door de vulkaanuitbarstingen werden stoffen zoals methaan en koolmonoxide uitgespuwd die ideaal waren voor de verdere ontwikkeling van aminozuren. Aminozuren zijn zuren die de bouwstenen zijn voor eiwitten in lichaamscellen. Eiwitten zijn onmisbaar voor organismen (inclusief mensen) aangezien ze onder andere zorgen voor de communicatie tussen cellen en stofwisselingsprocessen regelen. Uit de eiwitten ontstonden in zee levende eencelligen (bacteriën). Deze bleven zich vermenigvuldigden en namen de vorm aan van kwallen: de eerste in zee levende dieren op Aarde.

Ondanks de verscheidene massa-extincties die de afgelopen miljoenen jaren hebben plaatsgevonden, hebben kwallen het telkens overleefd. Sinds het Cambrium is het uiterlijk van kwallen nagenoeg niet veranderd en zijn er vierduizend soorten ontstaan.

De anatomie van kwallen

Voortplanting en levenscyclus

Veel kwallen zijn hermafrodiet en beschikken dus over zowel de mannelijke als de vrouwelijke geslachtsorganen. De eenslachtige mannelijke kwallen lozen hun sperma in zee en bereiken op die manier de vrouwtjes. Uit de bevruchte eieren komen planula’s (kwallenlarven) die vrij rondzwemmen, zoekend naar substraat (een stabiele ondergrond) waar ze zich aan kunnen hechten. De planula’s groeien uit tot een geleiachtige poliep die zeer aandoet als plantje. De poliep maakt aan de bovenzijde telkens een schotelvormige afsnoering, waardoor er verscheidene schotels op elkaar worden gestapeld. Daarna laten de schotels zich één voor één los van de poliep. Zodra de schotelvormige dieren zich omkeren worden de klokken (omgekeerde schotels) duidelijk zichtbaar.

Geen skelet en veel water

Kwallen bestaan voor 95% tot 99% uit water. Ze hebben geen skelet en kunnen niet horen of zien. De meeste kwallen (schijfkwallen) zijn opgebouwd uit een klok die bestaat uit twee huidlagen van celmembraan (een mengeling van voornamelijk eiwit en vet). Tussen de buitenste en binnenste huidlagen zit een geleilaag. Rondom de klok zitten zenuwcellen, waarmee de dieren licht kunnen opvangen en kunnen proeven. Aangezien kwallen geen hersenen hebben kunnen ze pijn niet registeren, maar omdat ze wel over zenuwcellen beschikken kunnen ze wel degelijk veranderingen in hun leefomgeving voelen. Daarnaast zitten rondom de klok trilharen die het zuurstof in het water naar de kwallen verplaatsen en ervoor zorgen dat de dieren zich kunnen voortbewegen.

Tentakels en netelcellen

In de klok bevindt zich een lichaamsopening, een maag en meerdere geslachtsorganen. Door de lichaamsopening die de kwal met open zee verbindt, wordt voedsel genuttigd en uitgescheiden. Uit de lichaamsopening komen een aantal franjeachtige slierten, de zogenaamde mondarmen, waarmee voedsel naar de opening wordt gebracht. Aan de rand van de lichaamsopening zitten tentakels met netelcellen waarin kleine gifhoudende harpoentjes zitten. Met het gif verlamt of doodt de kwal haar vijand.

Het dieet bestaat voornamelijk uit plankton, maar ook larven van krabben en kreeften, pijlwormen, roeipootkreeftjes, jonge haring en kleine kwallensoorten worden gegeten. Dieren die op hun beurt kwallen eten zijn zeeschildpadden, zeeanemonen en zeeslakken. Tevens staan kwallen op het menu in China, Japan en IJsland. Een broodje kwal is daar niet uitzonderlijk.

Zijn kwallen onsterfelijk?

Oude kwallen worden weer jong

Kwallen die in gevangenschap leven hebben over het algemeen een kortere levensperiode dan wilde kwallen. Tot 2011 hielden wetenschappers zich niet zozeer bezig met de leeftijden van de grote variatie aan kwallensoorten. Eind 2011 verzamelde de Chinese biologiestudent Junru He twee poliepen van oorkwallen uit de Chinese baai Xiamen. De oorkwal is één van de meest voorkomende kwallensoorten ter wereld en leeft in bijna alle oceanen. Junru He bracht de poliepen groot in een aquarium met zeewater uit de baai. Eind 2015 presenteerde hij zijn opmerkelijk resultaten. Toen de kwallen waren uitgegroeid tot een volwassen kwal, transformeerden ze terug naar de fase van poliepen en vervolgens weer naar een volwassen fase. Dit bijzondere fenomeen bleef zich onophoudelijk voordoen.

Het vermogen tot regeneratie

Aangezien de kwallen zich vermenigvuldigden werd het aquarium al snel overvol. Hierdoor vielen ze elkaar aan in de strijd om voedsel. De kwallen die een mondarm verloren of beschadigingen opliepen, regenereerden zichzelf. Uit cellen maakte ze nieuwe lichaamsdelen en herstelden hun beschadigingen volledig. Sinds de presentatie van de analyseresultaten buigen vele wetenschappers zich over de bijzondere oorkwal die schijnt niet te kunnen sterven door ouderdom.

Welke kwallen leven in de Noordzee en welke steken?

Stekende kwallen

Van de vele kwallensoorten die bestaan, bezoeken een aantal tijdelijk onze kustlijn om te foerageren. Daarna, rond de winter, zwemmen ze naar warmer water of zoeken ze de diepte (tot 1000 meter) van de oceaan op. Alle kwallen steken, dus ook die in de Noordzee leven, maar toch voelen we dat niet altijd. De netelcellen in de tentakels van sommige kwallen kunnen niet door onze te dikke huid doordringen. Er zijn slechts drie soorten die tot onze huid kunnen doordringen: de blauwe haarkwal, gele haarkwal en kompaskwal.

De oorkwal

De oorkwal (Aurelia aurita) is één van de meest voorkomende kwallensoort in de Noordzee. Deze kleurloze kwal kan tien tot veertig centimeter breed worden en dankt haar naam aan haar geslachtsorganen. Deze organen lijken op vier (in uitzonderlijke gevallen meer) oren en kunnen wit (mannelijke) of roze (vrouwelijke) zijn. De netelcellen zijn gevuld met gif, maar zijn alleen voelbaar door andere dieren. Van april tot september is ze te vinden aan de Nederlandse kust.

De zeepaddestoel

De zeepaddestoel, ook wel bloemkoolkwal genoemd (Rhizostoma pulmo) is met haar negentig centimeter in diameter de grootste kwal van Nederland. De kwal heeft een lichtblauwe klok met een donkerblauwe rand (mannelijk) of een lichtbruine klok met donkerbruine rand (vrouwelijk) en acht witte mondarmen. De steek van de zeepaddestoel is zo zwak dat mensen hem niet voelen. De kwal komt van augustus tot november voor in de Noordzee.

De blauwe en gele haarkwal

De blauwe haarkwal (Cyanea lamarckii) heeft een dertig centimeter grote klok en maximaal vijfenzestig tentakels. In de periode maart tot augustus is ze te vinden in de Noordzee. In tegenstelling tot de zeer algemene blauwe haarkwal is de gele haarkwal (Cyanea capillata) redelijk zeldzaam in onze kustwateren. Als we de gele haarkwal op onze stranden aantreffen is dat in de herfst en zal ze niet groter zijn dan vijftig centimeter. De geel en soms rood gekleurde kwal heeft maar liefst honderdvijftig tentakels. De klok kan ruim twee meter in diameter worden en de tentakels kunnen een lengte bereiken van zevenendertig meter. De gele haarkwal is daarmee de grootste kwal ter wereld. Het contact met de tentakels van beide soorten veroorzaakt een gevoel dat vergelijkbaar is met dat van brandnetels.

De kompaskwal

De kompaskwal (Chrysaora hysoscella) heeft zoals de naam doet vermoeden een patroon dat lijkt op een kompasroos. Op de kleurloze klok staan zestien roodbruine V-vormen. De klok heeft een doorsnede van tien tot dertig centimeter en uit de klok hangen vierentwintig tentakels die twee meter lang kunnen worden. Evenals de blauwe en gele haarkwal geven de steken van de kompaskwal een branderig gevoel. Zes maanden per jaar (mei tot augustus) leeft de kwal in ons kustwater.

De zeedruif

De zeedruif (Pleurobrachia pileus) is een andere kwallensoort dan de bovenstaande schuifkwallen, omdat hij geen klok heeft. Met haar bolvormige lichaam waarover verticale ribben lopen, behoort de kwal tot de ribkwallen. De doorzichtige zeedruif heeft in tegenstelling tot enkele andere ribkwallen tentakels. De tentakels (slechts twee stuks) bevatten geen netelcellen en kunnen dus geen gif afgeven. De kwal beweegt zich voort door trilhaartjes op de ribben en wuift zo ook water (met zuurstof en voedsel) naar zich toe. Voornamelijk in de lente spoelen de tot drie centimeter grote kwalletjes aan op de Nederlandse stranden. Zodra ze aanspoelen trekken ze hun tentakels in waardoor je alleen een druifvormig diertje ziet.

Kwallenbeten

Risico’s op kwallenbeten

Zodra de rode vlag uithangt, is het te gevaarlijk om in zee te zwemmen. Een reden kan een grote hoeveelheid kwallen is. Als je te laat uit het water gaat, loop je het risico om te worden gestoken. Ook kwallen die op het stand liggen kunnen nog steken. Een kwal die aanspoelt en niet door de zee wordt teruggenomen, leeft namelijk nog een aantal uren voordat ze sterft. In die uren zijn de netelcellen nog gewoon actief.

Symptomen en behandeling

Veelvoorkomende symptomen van een kwallenbeet zijn jeuk en roodheid rondom de verwonde plek en duizeligheid. Aangeraden wordt om direct naar de strandwacht te gaan. Zij zullen een speciale zalf op de wond smeren die ervoor zorgt dat het gif in circa tien minuten uit het lichaam trekt. Is er geen strandwacht in de omgeving, spoel dan de huid met heet water waardoor het gif onschadelijk wordt gemaakt. Een andere optie is om de huid te spoelen met zeewater. Haal daarna de mogelijke resten van de tentakels van de huid met een pincet of een pasje (zoals een pinpas). Om de pijn te verminderen mag een aspirine worden ingenomen.

Wanneer bel je de hulpdienst?

Als de klachten ernstiger zijn dan jeuk en duizeligheid (zoals overgeven, hartkloppingen, ademhalingsproblemen of hoofdpijn) dan is er sprake van een allergische reactie. Als je de symptomen herkent, bel dan de hulpdienst. De hulpdienst moet ook worden ingeschakeld als je bent gestoken op meerdere plaatsen, op en rond de ogen of genitaliën, of als de standaard klachten na vierentwintig uur niet zijn verdwenen.

De giftigste kwal ter wereld: de Australische zeewesp

Beten van de Australische zeewesp (Chironex fleckeri) zijn een heel ander verhaal. Het dier dat leeft in de wateren van Noordoost-Australië, Nieuw-Guinea, Indonesië, de Filipijnen en Vietnam behoort tot de giftigste ter wereld en is de giftigste van alle kwallen. Deze vierkante kwal wordt maximaal dertig centimeter groot en aan elke hoek heeft ze vijftien tentakels die drie meter lang kunnen zijn. Het gif dat in de netelcellen van de tentakels zit is zo giftig dat mensen die worden gestoken binnen enkele minuten hun bewustzijn verliezen en sterven. Het gevaar met de kubuskwal is dat ze pas op tien centimeter afstand zichtbaar is en vaak worden mensen daarvoor al gestoken, dat aanvoelt als honderden naalden in de huid.