Zoogdieren: mensapen

Een orde binnen de zoogdieren is die van de primaten. Deze orde is in te delen in drie groepen: halfapen, apen en mensapen. Mensapen komen voor in Afrika en Zuidoost-Azië, waar ze in de bossen leven. Sommige soorten zijn hoog in de bomen te vinden, andere bewegen zich liever over de grond. In tegenstelling tot veel apen hebben mensapen geen lange staart. Ze eten veel planten maar soms ook dieren en de meeste mensapen leven in groepen.

Wie behoren tot de mensapen en waar leven ze?

Tot de mensapen behoren ten eerste verschillende soorten gibbons, die allemaal in Zuidoost-Azië leven. Op het Indonesische eiland Borneo komen bijvoorbeeld de Müllers gibbon (ook wel Borneogibbon genoemd) en de zwarthandgibbon (ook wel oenka) voor, in Maleisië leven de withandgibbon (ook wel lar), de zwarthandgibbon en de siamang. De grijze gibbon (ook wel zilvergibbon of Javaanse gibbon) leeft op Java en de zwartkoplar is te vinden in Thailand en Cambodja. Naast gibbons behoren gorilla’s, orang-oetans en chimpansees tot de mensapen.

Er is één soort gorilla, die drie ondersoorten kent. De eerste ondersoort is de westelijke laaglandgorilla die in onder meer Kameroen, Gabon en de Centraal-Afrikaanse Republiek voorkomt. De tweede is de oostelijke laaglandgorilla die leeft in het oosten van Congo en de derde is de berggorilla die in Rwanda en Oeganda leeft. Gorilla’s leven in dichte wouden en de volwassen dieren bewegen zich meestal over de grond. De jongere dieren brengen veel meer tijd in de bomen door. De avond en nacht brengen ook oudere gorilla’s in de boom door, waar ze een nest maken van takken.

De orang-oetan telt twee soorten, die diep in de tropische bossen van Sumatra en Borneo wonen. De orang-oetan op Borneo is de Borneose orang-oetan, die op Sumatra de Sumatraanse orang-oetan. Orang-oetans zijn, in tegenstelling tot volwassen gorilla’s, wel vooral in de bomen te vinden. Ook chimpansees kennen twee soorten: de gewone chimpansee die in West- en Centraal Afrika leeft, en de bonobo of dwergchimpansee die alleen in Congo voorkomt. Ze bewegen zich net als gorilla’s vaak over de grond voort en maken voor de nacht een nest in de bomen.

Uiterlijk

Gibbons

Gibbons hebben flexibele arm- en schoudergewrichten en gebruiken hun sterke armen om van tak naar tak te springen. De grootste gibbon is de zwartharige siamang, die van kop tot romp 80 tot 90 centimeter wordt. Gibbons hebben in verhouding tot hun lichaam zeer lange armen. De siamang heeft een ‘spanwijdte’ van zeker 1,50 meter. Sommige gibbons hebben een kleur die afhankelijk is van het gebied waar ze wonen. De withandgibbon in Maleisië en op Sumatra is meestal bruin, in Thailand is deze soort voornamelijk zwart. De kuifgibbon is ook zwartbehaard, met witte haren op de wangen en kin. Vrouwtjes blijven echter niet zwart. Hun vacht wordt van zwart tot bruin of grijs, terwijl mannetjes zwart blijven. Jonge kuifgibbons zijn geel van kleur. Deze soort wordt 45 tot 65 centimeter.

Gorilla's

Van de gorilla’s zijn de berggorilla’s het grootst. Verder hebben zij een langere en zwartere vacht dan de beide laaglandgorilla’s, en een grotere bult op hun achterhoofd. Gorilla’s zijn zwaargebouwd en sterk, met een brede borst en lange armen. Ze hebben een platte, zwarte neus en een zwarte vacht, die bij oudere mannetjes zilvergrijs wordt op de rug. Een gorillamannetje kan 1,80 meter worden en 180 kilo wegen. Daarmee zijn het de grootste primaten.

Orang-oetan

Na de gorilla is de orang-oetan het grootst. Orang-oetan betekent bos- of woudmens. Ze hebben een lange, roodbruine vacht en vier zeer lange ledematen die alle vier worden gebruikt om te klimmen maar ook om te eten. Mannetjes worden groter dan de vrouwtjes. Een volwassen man is zo’n 1,50 meter en weegt rond de 100 kilo. Verder zijn de mannetjes te herkennen aan de wangzakken en de keelzak. De keelzak dient als versterker wanneer een orang-oetan geluid maakt. Wanneer een mannetje ouder wordt, krijgt hij steeds meer plooien in zijn buik en borst.

Chimpansees

De gewone chimpansee is zwart of grijs behaard met een roze gezicht, dat donkerder wordt naarmate het dier ouder wordt. De bonobo heeft een smaller en donkerder gezicht. Verder is de gewone chimpansee steviger gebouwd met kortere en sterkere ledematen dan de bonobo. Chimpansees zijn kleiner dan orang-oetans en gorilla’s en worden ongeveer 1 meter (vrouwtjes) tot 1,20 meter (mannetjes).

Voedsel

Gibbons eten voornamelijk plantaardig voedsel. Een belangrijk deel hiervan wordt gevormd door rijpe vruchten. Om deze te krijgen kunnen gibbons grote afstanden afleggen. Verder eten ze bladeren, bloemen, knoppen, jonge scheuten en soms ook insecten. Ze zijn elke dag drie tot vier uur bezig met voedsel zoeken en eten. Ook gorilla’s zijn planteneters. Zij eten bladeren, wortels, jonge scheuten, bamboe en vruchten. Orang-oetans eten graag vruchten zoals rijpe vijgen. Dit vullen ze aan met bladeren, jonge loten, insecten en af en toe muizen, jonge vogels, eieren en hagedissen. Soms scheuren ze stukken bast van een boom om het sap dat daaronder zit te bereiken. Chimpansees besteden elke dag zo’n zeven uur aan het zoeken en eten van hun maaltijd. Ze eten plantaardig voedsel zoals bladeren, zaden, bloemen, stengels, vruchten en noten, maar ze zoeken ook ander voedsel. Ze eten graag mieren, termieten en rupsen en gaan ook in groepen op jacht naar grotere dieren als apen en antilopen.

Intelligente chimpansees

Chimpansees zijn de primaten die het meest op mensen lijken. Ze zijn zelfs nauwer met mensen verwant dan met gorilla’s of orang-oetans. Zo hebben ze een ontwikkeld sociaal leven. Ze gebruiken verschillende gezichtsuitdrukkingen, gebaren, geluiden en lichaamshoudingen om elkaar dingen duidelijk te maken. Wanneer de ouders van een chimpansee doodgaan, nemen de oudere kinderen de verzorgingstaken voor de jongere op zich. Ze zijn zich van zichzelf bewust, wat blijkt uit het feit dat als ze in een spiegel kijken, ze begrijpen dat ze zichzelf zien. Ook werken ze samen tijdens het jagen en zijn ze in staat om hun hele leven te blijven leren. Ze kunnen problemen oplossen en hebben een goed geheugen. Verder gebruiken ze gereedschappen en kunnen ze vaardigheden of ontdekkingen doorgeven aan de volgende generatie. Chimpansees gebruiken bijvoorbeeld stenen om noten of vruchten met een schil te kraken. Stenen en andere voorwerpen kunnen ook worden ingezet om de vijand te bekogelen. Chimpansees kunnen ook een takje of grashalm in een termietennest steken. De termieten zien dit voorwerp als een vijand en gaan er op af, waarna de chimpansee het takje of de grashalm er snel uit haalt en de termieten oplikt. Bepaalde planten kunnen gebruikt worden als geneesmiddel. Deze kennis geven chimpansees door aan de volgende generatie, zodat de kennis niet verloren gaat.

Communicatie

Gibbons

Gibbons leven in kleine groepen, bestaande uit familie. Ze kunnen met elkaar maar ook met andere groepen communiceren door middel van luide zanggeluiden. Vaak begint een vrouwtje te roepen, waarna haar partner volgt, zodat een duet ontstaat. Bij de dwergsiamang zingen mannetje en vrouwtje vaak apart. Mannetjes zingen ’s ochtends soms wel twee uur. Ook de siamang is duidelijk hoorbaar. Zij hebben, in tegenstelling tot de dwergsiamang, een keelzak, die opzwelt tijdens de roep. Vrouwtjes verdedigen hiermee hun territorium, mannetjes proberen rivalen af te schrikken.

Gorilla's

Gorilla’s leven in familiegroepen die bestaan uit vijf tot veertig dieren. Er is meestal één ‘zilverrug’ die de leider van de groep is. Gorilla’s zijn lang niet zo veel te horen als gibbons. Als twee mannetjes elkaar tegenkomen, kan er wel behoorlijk wat geluid geproduceerd worden. Ze maken krijsende en grommende geluiden, trekken takken van de bomen en roffelen op hun borst.

Orang-oetans

Terwijl gorilla’s in groepen leven, leven orang-oetans alleen. Moeders leven wel met hun jongen, de vaders houden zich afzijdig van de opvoeding. Jonge orang-oetans blijven ongeveer vier jaar bij hun moeder. Ook daarna zijn ze echter nog regelmatig bij haar te vinden. De communicatie vindt plaats door luide kreten, die alleen door mannetjes worden geproduceerd. Waarschijnlijk willen ze hiermee concurrenten wegjagen of vrouwtjes lokken.

Chimpansees

Chimpansees leven vaak met twintig tot vijftig dieren bij elkaar. Hierbij zijn er bij de gewone chimpansee meestal één of twee dominante mannetjes, een aantal jongere mannetjes, en vrouwtjes met hun jongen. In groepen bonobo’s zijn vrouwtjes juist de baas. Zoals genoemd kunnen chimpansees samenwerken en tonen ze verschillende gezichtsuitdrukkingen. Deze uitdrukkingen lijken op die van de mens, maar betekenen niet altijd hetzelfde. Het kan eruit zien alsof een chimpansee blij kijkt, terwijl hij in feite bang of boos is. Ook maken ze grommende of krijsende geluiden om met elkaar te communiceren. Het vlooien is (behalve voor de hygiëne) belangrijk voor de sociale banden binnen een groep. Hier besteden chimpansees uren de tijd aan. Een verschil tussen de gewone chimpansee en de bonobo is de mate van agressie. Gewone chimpansees zijn veel agressiever en vertonen vaker gewelddadige acties dan bonobo’s. Bonobo’s lossen conflicten vaak op door liefkozingen en seks. Dit is een belangrijk onderdeel binnen het sociale leven. Bonobo’s paren dan ook vaker dan elke andere diersoort.

Bedreigd

Voor alle mensapen geldt dat ze in hun voortbestaan worden bedreigd, al verschilt dit per soort. Zo is de kuifgibbon ernstig bedreigd, voor de zwarthandgibbon geldt dit momenteel niet. Het aantal chimpansees is in de afgelopen decennia ook sterk gedaald. Hun leefgebied krimpt steeds verder in en ook wordt er door mensen op de dieren gejaagd om hun vlees. Geschat wordt dat er nog zo’n tweehonderdduizend gewone chimpansees en tien- tot vijftigduizend bonobo’s leven. Ook orang-oetans en gorilla’s zijn ernstig bedreigd. De Sumatraanse orang-oetan telt waarschijnlijk nog maar ruim zesduizend dieren, de Borneose tussen de vijftig- en zestigduizend. Van de westelijke laaglandgorilla lijken er nog ongeveer honderdduizend exemplaren te zijn, de oostelijke laaglandgorilla telt er zo’n vijfduizend en de berggorilla helaas minder dan duizend. Voor orang-oetans en gorilla’s geldt eveneens dat hun leefgebied kleiner wordt en dat er op ze gejaagd wordt. Orang-oetans worden soms levend gevangen en illegaal verhandeld, lichaamsdelen van gorilla’s (vaak handen en voeten) zijn trofeeën voor jagers.