Zoogdieren: halfapen

Halfapen zijn dieren die wel wat op apen lijken, maar het niet zijn. Samen met apen en mensapen worden ze tot de orde van de primaten gerekend. Halfapen leven in Afrika en Azië en brengen het grootste deel van hun tijd door in bomen. Ze eten allerlei plantendelen en kleine dieren. Voor veel halfapen wordt het steeds moeilijker om te overleven omdat hun leefgebied kleiner wordt.

Wat zijn halfapen?

Tot de halfapen behoren verschillende dieren, zoals lemuren, galago’s, vingerdieren, spookdiertjes, lori’s en potto’s. Ze worden vaak samen met apen en mensapen tot de orde van de primaten gerekend, waarbij de apen en mensapen dan de hogere primaten zijn. De halfapen vormen de primitievere primaten, want zij lijken op de dieren die eerder op aarde verschenen dan de apen en mensapen. Vergeleken met de hogere primaten hebben halfapen kleinere hersenen gehouden, hoewel ze wel relatief groter zijn dan die van dieren die niet tot de primaten behoren. Dit artikel gaat verder alleen over de halfapen.

Waar leven halfapen?

Halfapen komen in slechts twee werelddelen voor: Afrika en Azië. Vooral Madagaskar vormt een belangrijke omgeving voor halfapen. Hier komen namelijk soorten voor die nergens anders ter wereld te vinden zijn. Dit geldt voor lemuren en vingerdiertjes, waarvan weer vele verschillende soorten bestaan. Galago’s leven ook alleen in Afrika, maar zij zijn wijder verspreid. Ze zijn het meest te vinden in de dichte bossen van het oosten en zuiden van het continent. Ook potto’s komen voor in de Afrikaanse bossen, in onder meer Guinee, Kenia en Uganda. Lori’s en spookdiertjes vormen de Aziatische kant van deze groep dieren. Spookdiertjes leven alleen op een aantal Zuidoost-Aziatische eilanden, zoals Borneo, Sumatra, Sulawesi en op de Filipijnen. Lori’s komen in verschillende Aziatische landen als Vietnam, Thailand, Laos, Cambodja, China en Sri Lanka voor. Ook deze twee soorten zijn voornamelijk in bomen te vinden.

Uiterlijk

Kenmerkend voor halfapen

Kenmerkend voor veel halfapen zijn hun grote ogen. Veel halfapen zijn nachtdieren en gebruiken hun grote ogen om in het donker te zien. Het spookdiertje heeft relatief gezien zelfs de grootste ogen van alle zoogdieren. Elk van zijn ogen is groter dan zijn hersenen. Net als spookdiertjes zijn ook vingerdiertjes, lori’s, potto’s, galago’s en veel lemuren nachtdieren met grote ogen. De ringstaartmaki (een lemuur) is echter een dagdier. De ogen van halfapen zijn naar voren gericht. Hierdoor zijn ze goed in staat om afstanden in te schatten, wat nodig is om van de ene boom naar de andere te komen.

Een ander kenmerk van halfapen is dat ze, net als andere primaten, vrij goed ontwikkelde handen hebben met een goede fijne motoriek. Het vingerdier heeft bijvoorbeeld vier vingers en een duim die hij gebruikt om voedsel te zoeken. Zijn middelvinger is opvallend lang en wordt gebruikt om op takken te kloppen. Zo hoort hij of er insectenlarven zitten, die hij er vervolgens met zijn handige vingers uitpeutert.

Grootte

Eén van de bekendere lemuren is de ringstaartmaki met zijn kenmerkende lange zwart-wit geringde staart. Deze halfaap wordt ongeveer 40 tot 45 centimeter lang en weegt 2 tot 3 kilo. Zijn staart is zeker net zo lang als zijn lichaam. Ook andere lemuren hebben vaak een lange staart, zoals de vetstaartdwerglemuur die zo’n 17 tot 26 centimeter wordt met een staart tussen de 20 en 30 centimeter. De indri daarentegen heeft maar een kort staartje van een paar centimeter. Wel is hij met zijn 60 centimeter en 7 tot 10 kilo de grootste lemuur. De kleinste zijn de dwergmaki’s: zij worden maar 12,5 centimeter en wegen nog geen 100 gram.
Spookdiertjes zijn ook vrij kleine halfapen van zo’n 12 centimeter, met net als veel halfapen een lange staart van 20 tot 25 centimeter. Potto’s worden ongeveer 35 centimeter en hebben een kortere staart van 4 tot 15 centimeter. De grote plompe lori (een lori) is ongeveer even groot en heeft een stompje als staart. De lengte van galago’s varieert van ruim 10 centimeter voor de dwerggalago tot ruim 40 centimeter voor de dikstaartgalago.

Voedsel

Lemuren eten vooral zaden, bloemen, vruchten en bladeren die ze uit de bomen plukken. Sommige soorten, zoals de vetstaartdwerglemuur, eten ook insecten. Spinnen en kleine gewervelde dieren kunnen eveneens op het menu van lemuren staan. Galago’s voeden zich vooral met insecten als motten en sprinkhanen. Naast hun grote ogen maken ze hiervoor gebruik van hun gehoor dat zeer scherp is. Ze kunnen insecten horen vliegen en grijpen ze dan met hun poten uit de lucht. Dikstaartgalago’s kunnen vet opslaan in hun staart. Dit doen ze in de regentijd, wanneer er veel voedsel te vinden is. Als voedsel in de droge periode schaarser is, kunnen ze hierop terugvallen. Ook vetstaartdwerglemuren kunnen vet opslaan in hun staart en lichaam. Zij brengen de droge periode door in een soort van winterslaap en verbruiken hierbij hun opgebouwde reserves. Potto’s en lori’s eten vruchten, insecten, sap van planten, slakken, eieren van vogels en soms ook vogels, hagedissen en muizen. Spookdiertjes jagen vooral op dieren als insecten, spinnen en kleine reptielen als hagedissen. Vingerdiertjes eten naast de insectenlarven die ze uit bomen peuteren ook vruchten en soms eieren.

Beweging

Halfapen leven voornamelijk in de bomen, hoewel ringstaartmaki’s ook vrij veel tijd op de grond doorbrengen. Toch zijn zij net als andere halfapen goede klimmers. De ontwikkelde vingers en tenen van halfapen zijn hierbij erg handig, want hiermee kunnen deze dieren takken goed vastgrijpen. Ook het goed kunnen zien van diepte met de naar voren gerichte ogen is hierbij belangrijk.
Sommige halfapen zijn echter veel actiever dan andere als ze bewegen. De potto en de grote plompe lori zijn beide bijvoorbeeld zeer voorzichtige bewegers. Ze kruipen van de ene tak naar de volgende. Potto’s kunnen wel sneller zijn, maar dit doen ze niet als hier geen reden toe is. Grote plompe lori’s komen ook maar langzaam vooruit. Wel zijn ze in staat om met slechts één voet aan een tak te hangen. Galago’s en spookdiertjes zijn veel sneller. Het spookdiertje heeft lange, sterke voeten en springt van de ene tak naar de andere, waarbij hij zijn lijf opgericht houdt. Ze zijn in staat om met een sprong een afstand te overbruggen van zeker veertig keer hun lichaamslengte. Ook galago’s springen tussen bomen en struiken, net als indri’s. Als indri’s zich over de grond voortbewegen, doen ze dit springend of huppelend.

Vijanden

Halfapen kunnen door verschillende dieren worden aangevallen. Zo moeten galago’s op hun hoede zijn voor onder meer oehoes en andere primaten. De grote plompe lori kan worden aangevallen door pythons, orang-oetans en Indische kuifarenden. In Senegal zijn chimpansees waargenomen die potto’s aten, maar op andere plekken lijken chimpansees dit niet te doen. Af en toe jaagt een pardelroller (een civetkatachtige) ook op potto’s.

De grootste vijand van halfapen is echter de mens. Veel halfapen leven in bossen en regenwouden die door mensen worden gekapt. De leefomgeving van veel soorten wordt steeds kleiner en hierdoor worden sommige soorten met uitsterven bedreigd. Op een aantal halfapen, zoals de bonte maki, de grote plompe lori en potto’s wordt ook gejaagd door mensen, bijvoorbeeld om hun vlees. Het vingerdier wordt eveneens vaak slachtoffer van de jacht, omdat ze door inwoners van Madagaskar soms worden gezien als een symbool van de dood en voorbode van kwaad. Volgens het bijgeloof kan een vingerdier het best worden afgemaakt wanneer hij ergens gezien is, om zo het kwaad te voorkomen. Lori’s worden soms gevangen omdat men denkt dat ze gebruikt kunnen worden in medicijnen. Daarnaast worden ze als huisdier gehouden, maar omdat ze moeilijk te verzorgen zijn overleven veel dieren dit lang. Om deze uiteenlopende redenen die echter allemaal met menselijke activiteit te maken hebben, worden bijvoorbeeld het vingerdier, de bonte maki en de indri bedreigd in hun voortbestaan.