Japanse notenboom (Ginkgo biloba) is een bijzondere boom

De Japanse notenboom of tempelboom is de oudste boomsoort op aarde die ook in de 21ste eeuw nog voorkomt. Ook tijdens het Mesozoïcum (251 miljoen jaar geleden tot ongeveer 65 miljoen jaar geleden) kwam de Japanse boom al voor. De boom kan heel oud worden. De Ginkgo biloba is geen loofboom en ook geen naaldboom maar de boom hoort bij de naaktzadigen (Gymnospermae). Er zijn nog oude bomen in Nederland en België maar ook veel cultivars. In het najaar kleurt het blad van de Japanse notenboom schitterend goudgeel voordat de boom het goudgele blad laat vallen.

• De Japanse notenboom (Ginkgo biloba) als levend fossiel
• Kenmerken Japanse notenboom
• Klasse van de naaktzadigen
• Tweehuizig
• Bevruchting Japanse notenboom
• Blad van de Ginkgo biloba
• Vrucht

De Japanse notenboom (Ginkgo biloba) als levend fossiel

De Japanse notenboom, Ginkgo of ook wel tempelboom of eendenpootboom genoemd, is een boom uit de familie van de naaktzadigen (Ginkgoaceae). De soort komt van oorsprong uit China en behoort tot de Ginkgoales. De Ginkgo is een boom met een indrukwekkend verleden dat teruggaat tot in de prehistorie. Uit die tijd zijn fossiele bladeren gevonden waaruit zeker is dat de Ginkgo een afstammeling van een oeroud geslacht is. Tijdens de jaartelling was de Ginkgo aan het uitsterven maar is de boom rond 800 uit China mee naar Japan genomen, waar de boom massaal bij tempels geplaatst werd. Hier stamt de naam tempelboom vanaf. In 1730 is de Japanse notenboom naar Europa (Engeland) gebracht. De boom komt hier niet in het wild voor maar de Ginkgo is veel te zien in de buurt van tuinen bij woningen omdat de gekweekte soorten een sierobject zijn in de tuinen en in parken. De Japanse notenboom komt in het wild voor in het berglandschap van de provincie Zhejiang in het oosten van China aan de Oost-Chinese Zee.

Symboliek

In Japan wordt de Japanse notenboom vereerd als een god. De boom staat symbool voor hoop, liefde, toverkracht, tijdloosheid, onveranderlijkheid en een lang leven. Vele kunstenaars zijn geïnspireerd door de Japanse notenboom. In Peking staan bomen van 13 meter omvang waarvan de ouderdom op 2000 jaar geschat wordt.

Naam Ginkgo biloba

Ginkgo is afgeleid van het Japanse woord Ginkyo en betekent zilveren abrikoos. De naam duidt op de vrucht van de vrouwelijke Japanse notenboom die enigszins op een abrikoos lijkt. Biloba betekent in het Japans twee lobben. De naam slaat op de vorm van het blad die wel iets weg heeft van een eendenpoot. De reden waarom de Japanse notenboom ook eendenpootboom wordt genoemd.

Kenmerken Japanse notenboom

De Ginkgoboom wordt gemiddeld 25-30 meter, maar soms wel 40 meter hoog. De boomschors is op jonge leeftijd grillig en gespleten en op latere leeftijd is de stam knoestig met veel stamknobbels en een dikke schors. Er worden op oudere leeftijd grijs/blauwe schorsplaten gevormd die oranje-achtige verkleuringen vertonen. Van nature heeft de boom twee of drie rechtopgaande stammen met een laag vertakte boomkroon. De Japanse notenbomen hebben het liefst een redelijk vruchtbare en goed doorwortelbare grond en verdragen in tegenstelling tot de suikeresdoorn (Acer saccharum , luchtverontreiniging en strooizout goed. Ook periodes van droogte verdraagt de Japanse notenboom goed evenals bestrating. Toen in 1945 de atoombom op Hiroshima ontplofte, stonden er op een paar honderd meter afstand twee Japanse notenbomen, die na verbranding opnieuw uitliepen en die bekend staan als ‘dragers van hoop’. Daarom worden ze behalve als parkboom ook veel als straatboom toegepast. De eerste bloei vindt pas plaats na 20-25 jaar en de ginkgoboom kan heel oud worden, sommige wel meer dan 1000 jaar oud.

Klasse van de naaktzadigen

De Ginkgo biloba is geen loofboom maar ook geen naaldboom. De boom behoort tot de klasse van de naaktzadigen (Gymnospermae). Planten die aangeduid worden als Coniferae en waar de zaden geen gesloten beschermlaag hebben zoals bij bedektzadigen wel het geval is. De bladeren van de Ginkgo biloba hebben parallelle nerven, gelijk de naalden van een grove den. De bladeren van de Ginkgo biloba verkleuren elk najaar goudgeel en in de winter zijn de bomen kaal in tegenstelling tot een conifeer of grove den

Tweehuizig

De Ginkgo is tweehuizig wat dus betekent dat er mannelijke en vrouwelijke bomen zijn. De bloemen zijn eenhuizig wat inhoudt dat de bloem óf meeldraden (mannelijk) heeft óf een stamper (vrouwelijk). Afhankelijk van de sekse groeien manlijke bomen meer omhoog terwijl vrouwelijke bomen meer een brede spreidende kroonvorm hebben. De bevruchting vindt plaats met bewegende spermacellen wat uniek is in het plantenrijk. De Japanse esdoorn heeft kort- en langloten waar de blad- en de bloemknoppen tegelijk beginnen te groeien, als een bundeltje, op meestal de korte twijgen (kortloten) en minder vaak op lange twijgen (langloten). Kortloten groeien langzamer dan langloten en een kortloot van vijf centimeter kan wel 20 jaar oud zijn. Langloten hebben meer en grotere bladeren. Veel kortloten aan de boom betekent veel en klein fruit. Wereldwijd zijn er minder vrouwelijke exemplaren dan mannelijke en de reden is dat de vrucht die verschijnt aan de vrouwelijke Japanse notenboom een enorme stank geeft, wanneer het vruchtvlees begint te rotten. De zaadmantel (de vrucht is eigenlijk het zaad van de Japanse notenboom) dat licht huidirritatie geeft bij contact.

Bevruchting Japanse notenboom

De eenslachtige bloemen zitten aan aparte bomen en groeien veelal op kortloten. De vrouwelijke bloemen bestaan uit meerdere lange stelen (twee of drie) met aan de top een zaadknop in een rozet samen met de ontluikende bladeren. De mannelijke bloemen zijn korte geelgroene katjes. De katjes geven geen stuifmeel maar bewegelijke manlijke cellen met trilharen (spermatozoïden). De bloei van de mannelijke en vrouwelijke bloemen is in april. Bij de vrouwelijke bloem heeft zaadknop in het midden een opening waar een klein druppeltje van de mannelijke spermatozoïde zich met de eicel vermengd en de kiem vormt. De vruchten hieruit groeiend zijn het zaad van de Japanse notenboom maar zien eruit als abrikoosachtige vruchten. Zaden met een nootvormige pit en omgeven door een zaadhuid van slijmerig vruchtvlees. Allen al door deze manier van voorplanting hoort de Japanse notenboom niet tot de loofbomen en ook niet tot de coniferen.

Blad van de Ginkgo biloba

Ook het blad van de Japanse notenboom hoort niet bij de loofbomen maar ook niet bij de coniferen. Het bijzondere waaiervormige blad dat staat op een lange bladsteel heeft zoals een loofboom wel heeft, geen hoofdnerven en zijnerven en ook geen naalden zoals de conifeer. De Japanse notenboom is een soort van tussenvorm tussen de loofboom en de conifeer met zijn opgerolde naalden met bladmoes ertussen. Het groene/gele blad heeft nerven die naast elkaar liggen en van basis tot bladrand lopen, alsof het naalden zijn die naast elkaar liggen en met elkaar vergroeit zijn. De bladrand is ingesneden met in het midden een diepere insnijding wat het blad tweelobbig (vierlobbig komt ook wel voor) maakt. De diepte van de insnijding varieert. De vorm van het blad lijkt op de afdruk van een eendenpoot, vandaar de naam eendenpootboom. In de herfst verkleurt het blad met een gouden gele gloed voordat de boom in winterrust gaat.

Vrucht

Alleen de vrouwelijke Japanse notenbomen dragen twee tot drie centimeter bleekgele tot oranjeachtige vruchten. Vruchten die het zaad zijn van de Japanse notenboom en die lijken op een abrikoos, Ginnan of Ginkgonoten genoemd. Die zaden zijn een ware delicatesse in China en bovendien worden er tal van heilzame werkingen aan toegeschreven. Nadat het zaad (vrucht) in de herfst is gevallen, gaat de zaadhuid rotten en er komt boterzuur vrij. Een vieze stank, gelijk rottend vlees komt er vrij om insecten te lokken en zo te zorgen voor de verspreiding van het zaad. De vruchten zijn geel en rond en verkleuren oranje. De zaden zitten in het stinkende, rottende omhulsel.