Driedoornige stekelbaars (Gasterosteus aculeatus)

Ooit in uw jeugd met een hengel aan de kant van het water gezeten? Grote kans dat u dan eens stekelbaars(je) hebt gevangen. Deze vis (met de officiële benaming Gasterosteus aculeatus) komt van nature voor in Nederland.

Stekelbaars

In Europa komt voornamelijk de driedoornige stekelbaars voor, maar er zijn ook vissen met minder en meer stekels. Ze worden 8 tot 11 centimeter lang, hun snelheid is laag en daardoor leven ze door het eten van muggenlarven, eendagsvliegen en andere kleine dieren die bij of in het water leven. Het is een van de kleinste zoetwatervissen, maar kan ook leven in zout water.

Onderzoek naar stekelbaars

Er is veel onderzoek gedaan naar de voorplanting van de stekelbaars. Opmerkelijk is dat de bekende romanschrijver Maarten 't Hart ook onderzoek heeft gedaan naar dit dier en hier een boek over heeft gepubliceerd in 1978 ('De Stekelbaars', uitgever Spectrum).

Het gedrag van dieren kan in de biologie worden onderverdeeld in gedragssystemen. Een gedragssysteem van voortplantingsgedrag is bijvoorbeeld vechten. Gedragssystemen kunnen onderverdeeld worden in gedragseenheden. Voor 'vechten' kan dat bijvoorbeeld jagen, bijten en dreigen zijn. Er kunnen dus meerdere eenheden zijn, net zoals meerdere systemen. In de voorplanting die hieronder wordt beschreven zijn deze elementen opgenomen.

Voortplanting stekelbaars

Wanneer het voorjaar wordt, met de bijbehorende langere dagen, trekken stekelbaarsjes vanuit de zee naar ondiep water. Het mannetje verandert dan van kleur, van grijs naar blauwgroen met een rode buik. Dan kan het voortplantingsgedrag beginnen.

Hij bakent een territorium af en bouwt daarin een nestje van plantenmateriaal (dit is een gedragseenheid van het gedragssysteem 'nestbouw'). Dit territorium wordt door het mannetje fanatiek verdedigd tegen andere mannetjes. Hij herkent die stekelbaarsmannetjes door de rode buik en wordt agressief (reactie op sleutelprikkel rood).

Bevruchting

Als het nestje klaar is worden vrouwtjes gelokt. Niet het eerste de beste vrouwtje, maar alleen vrouwtjes met een dikke buik vol met eitjes (dat is ook een sleutelprikkel voor het mannetje). Als reactie op die sleutelprikkel gaat het mannetje zigzaggen (dat is ambivalent gedrag; aanvallen en leiden komen beide tot uitdrukking). Het mannetje leidt het vrouwtje verder naar het nest (dit is een gedragseenheid van het gedragssysteem paren van de voortplanting). Maar eerst baltst hij tot ze zich laat overhalen om in het nest haar eieren af te zetten. Daarna toont het mannetje de nestingang, waarna het vrouwtje in het nest kruipt en eieren legt. Het mannetje siddert daarbij (gedragseenheid van het gedragssysteem paren).

Ten slotte kruipt het mannetje in het nest en bevrucht de eitjes. Daarna begint pas de broedzorg. De vrouwtjes doen dat langdurig: ze investeren veel in hun nageslacht. Na het eerste voortplantingsseizoen sterven meestal de stekelbaarsjes op tweejarige leeftijd (ze kunnen maximaal vier jaar oud worden).