De organisatie van gedrag

Gedrag is natuurlijk een vrij complex geheel. Toch kan je het versimpelen door er een degelijke structuur in aan te brengen. We doen dit door middel van gedragssytemen. Een gedragssysteem is een groep samenhangende gedragingen en ze hebben vaak een overeenkomstig gevolg of effect. Als je een actie-reactie keten kan ontdekken, spreken we van een gedragsketen.

Gedragssyteem

We beginnen met een gedragssysteem. Een gedragssysteem is een groep handelingen die onder één kopje thuishoren. Je kan hierbij denken aan verzorging of voortplanting. Dit onderdeel is dan weer op te delen in subsystemen, handelingen die onder bijvoorbeeld het gedragssysteem voortplanting horen. Gaan we nog een stap verder, dan komen we bij de uiteindelijke handeling. Om dit verhaal wat duidelijker te maken, hanteer ik het voorbeeld van de stekelbaars. Het gedrag van de stekelbaars is ooit uitgebreid onderzocht door de Nederlander N. Tinbergen (1907-1988).

Gedragsketen

We blijven even bij het voorbeeld van de stekelbaars. Als een stekelbaars zijn voortplantingsrituelen (de balts) doet, kunnen we verschillende, nauw verwante opeenvolgende handelingen destilleren. Al deze handelingen volgen elkaar in chronologische volgorde en vormen dus een keten. Dit noemen we een gedragsketen. Het voorbeeld van de stekelbaars, de handelingen uit de gedragsketen zijn genummerd: een hoogzwanger vrouwtje nadert het nest van een mannetje, gelokt door zijn prachtige rode buik (1). Het mannetje zwemt er vrijwel onmiddellijk naartoe, en doet zijn zigzagdans (2). Deze dans moet ertoe leiden dat het vrouwtje dusdanig opgewonden raakt dat zij in de stemming is om te paren. Als dit eenmaal zo ver is, laat het vrouwtje haar door de eitjes opgezwollen buik zien, dit noemen we de baltshouding (3). Dit is het teken voor het mannetje om het vrouwtje naar zijn nest te leiden (4). Het vrouwtje volgt trouw het mannetje (5). Bij het nest aangekomen, gaat het mannetje op zijn zij liggen met zijn kop vlakbij de nestingang. Op deze manier wijst hij het vrouwtje waar zij de eitjes moet leggen (6). Het vrouwtje twijfelt geen moment, wurmt zich het nest binnen (7) en laat haar eitjes daar achter (9), nadat het mannetje sidderend toestemming heeft gegeven (8). Vrijwel meteen daarna zwemt ook het mannetje door het nest en bevrucht de zojuist gelegde eitjes (10). Opmerkelijk genoeg is de liefde daarna meteen afgelopen, het mannetje verjaagt het vrouwtje, denkende dat zij een indringster is.

Op deze twee manier kunnen we het complexe onderwerp gedrag toch overzichtelijk maken voor onszelf.