Versnippering van natte natuur

Versnippering van natuurgebieden is één van de grootste problemen op het gebied van natuurbescherming in Nederland. Door de schaarse ruimte en het vele bijbouwen in ons land, komen verschillende natuurgebieden steeds geïsoleerder te liggen en vermindert de overlevingskans van soorten. De focus van de regering ligt echter bij het oplossen van de problemen met betrekking tot ‘droge natuur’, terwijl ook waterrijke natuurgebieden versnipperd zijn, met alle gevolgen van dien.

Versnippering

Versnippering is het geheel van door de mens veroorzaakte processen waardoor de leefgebieden van planten- en diersoorten worden verkleind en in “snippers” uiteenvallen. Voorbeelden van onoverbrugbare barrières voor dieren, zijn bijvoorbeeld snelwegen en aaneengesloten bebouwing, maar ook een groot stuk grasland tussen twee bossen kan al een enorme barrière vormen voor bepaalde soorten. Op het gebied van natte natuur vormen sluizen en dergelijke een obstakel voor vissen, maar ook stukken drooggevallen land tussen wateren vormen een barrière voor vissen, die immers niet buiten het water kunnen overleven. Voor meer informatie over versnippering kunt u mijn artikel Versnippering van natuurgebieden in Nederland lezen.

In literatuur wordt voornamelijk ingegaan op versnippering van “droge natuur”, maar ook “natte natuur” kan versnipperd zijn. Dit heeft grote gevolgen voor aquatische ecosystemen en de daarin voorkomende soorten. De versnippering van natte natuur kan verschillende oorzaken hebben en om deze reden zullen ook de oplossingsrichtingen sterk uiteenlopen. In enkele gevallen is het zelfs wenselijk om natte natuur in een bepaalde mate versnipperd te laten zijn.

Barrières in natte natuur

Versnippering van natte natuur vertoont veel overeenkomsten met versnippering van droge natuur. Bij versnippering van natte natuur is echter zeer snel sprake van een harde barrière, waar bij versnippering van droge natuur nog sprake kan zijn van een zachte barrière. Zo kunnen vele soorten die op het droge leven nog proberen om een snelweg of weiland over de steken als twee leefgebieden hierdoor van elkaar gescheiden worden. Voor vissen is het (uitzonderingen daargelaten) echter niet mogelijk om een bepaalde barrière over het droge te passeren, omdat zij beslist niet buiten het water kunnen overleven.

Er zijn vele verschillende oorzaken voor de versnippering van natte natuur, die in vrijwel alle gevallen door toedoen van de mens zijn ontstaan. Van nature is er echter ook al sprake van een bepaalde mate van versnippering op het gebied van natte natuur, er zijn van nature namelijk geïsoleerde plassen en poelen en niet alle natte natuur staat direct met elkaar in verbinding. Één van deze oorzaken van versnippering van natte natuur die door de mens veroorzaakt wordt, is het onttrekken van water aan een watersysteem, dit heeft zeer drastische gevolgen voor organismen als het gaat om habitatbeschikbaarheid, de verdeling hierover, de beweging tussen verschillende habitats, de gezondheid van individuen en overlevingskansen van soorten. Deze effecten kunnen tot op zeer kleine schaal waargenomen worden en wateronttrekking kan onder andere leiden tot het uitsterven van een bepaalde soort in een gebied. Wateronttrekking op een grote schaal brengt dermate drastische gevolgen met zich mee, dat dit niet duurzaam in te passen is in het beheer van stromende wateren. Ook andere technische ingrepen kunnen versnippering veroorzaken, bijvoorbeeld doordat zij op zichzelf een barrière vormen voor waterorganismen. Hierbij moet onder andere gedacht worden aan waterkrachtcentrales, waar vooral de grotere vissen in worden vermalen, maar ook aan stuwen, gemalen en sluizen, die onneembare obstakels vormen en grote aantallen vissen beschadigen of doden. Verder kan het type landgebruik versnippering van natte natuur veroorzaken, want iedere vorm van beheer vraagt om een ander waterpeil. Door een verschil in peilbeheer zijn bijvoorbeeld in het gebied tussen Vinkeveen, Wilnis en Breukelen inmiddels 25 peilvakken ontstaan. Er zijn hierdoor verschillen in hoogteligging ontstaan, die niet terug te draaien zijn en om de waterpeilen op het gewenste niveau te houden zijn stuwen, gemalen en sluizen nodig, waardoor een enorme versnippering van natte natuur is ontstaan. Wanneer een rivier of beek “rechtgetrokken” wordt, kunnen bepaalde delen van de oorspronkelijke stroomroute afgescheiden worden van de nieuwe route. Hierdoor ontstaan plassen en poelen in de buurt van rivieren en beken, die volledig afgescheiden zijn van deze stromende wateren. Ook hier is sprake van versnippering. In dit geval is het echter niet zo dat de mens altijd de oorzaak is van de versnippering, omdat rivieren ook op natuurlijke wijze hun stroomgebied veranderen waardoor geïsoleerde plassen kunnen ontstaan.

Gevolgen versnippering natte natuur

De gevolgen voor vissen van versnippering van natte natuur uiten zich onder andere in problemen op het gebied van vismigratie. Vissen verplaatsen zich binnen hun habitat, maar ook tussen habitats en over korte en lange afstanden. Wanneer het een verplaatsing voor een langere periode betreft, wordt gesproken van migratie. De migratiebewegingen vormen een zeer belangrijk element binnen de levenscyclus van vele vissoorten. Er is sprake van paaimigratie, hierbij migreren vissen van en naar de overwinteringsgebieden, van verspreidingsmigratie en ontogenetische migratie, dit is migratie die van belang is in verschillende levensstadia. Zo zijn er ook vissen die van zoet naar zout water en omgekeerd migreren. In Nederland vindt de stroomopwaartse paaimigratie bij de meeste vissoorten plaats in de periode van maart tot en met mei. Hierna vind meestal een verplaatsing plaats naar de opgroei- of zomerhabitats, om vervolgens in het najaar weer stroomafwaarts te trekken richting de overwinteringsgebieden. De exacte migratieperiodes verschillen per vissoort en zijn sterk soort- en watertemperatuurafhankelijk. Dat er problemen zijn op het gebied van vismigratie blijkt uit een onderzoek in het kader van het trekvisprogramma Noordrijn-Westfalen, naar de zalm in de Rijn, waarbij een terugkeerpercentage van minder dan één procent gevonden werd. Dit extreem lage percentage wordt aan meerdere oorzaken toegeschreven, waaronder technische ingrepen in de rivier en versnippering.

Door de versnippering van natte natuur wordt de migratie van vissen belemmerd en treedt vissterfte op, dit kan enerzijds een direct gevolg zijn van technische ingrepen, omdat vissen in gemalen en waterkrachtcentrales worden vermalen, maar anderzijds kan dit ook ‘gewoon’ het gevolg zijn van versnippering. Hier gaat het om de beperking in de mogelijkheden voor migratie, waardoor de overlevingskansen van een soort afnemen. Een populatie is kwetsbaarder voor extreme omstandigheden wanneer er geen uitwisseling met andere populaties plaats kan vinden, omdat herkolonisatie van het habitat dan niet mogelijk is en omdat er geen uitwisseling van genen plaats kan vinden. De populatie zal zich op den duur aanpassen aan de omstandigheden die in de habitat gelden, maar zal kwetsbaarder zijn voor extreme omstandigheden, waardoor de kans op uitsterven vergroot wordt.

Te veel ontsnippering mogelijk

Versnippering heeft echter niet alleen negatieve gevolgen, een bepaalde mate van versnippering kan de overlevingskansen van een soort juist vergroten. Zo is het niet wenselijk een sterk vervuild watersysteem te koppelen aan een relatief schoon watersysteem, omdat dit systeem dan ook vervuild zal raken. Hierdoor zullen bepaalde vissoorten juist sterven, omdat zij niet bestand zijn tegen vervuiling. Geïsoleerde watersystemen kunnen soorten herbergen die door koppeling aan andere systemen worden verdreven door de soorten die dan naar het voormalig geïsoleerde gebied kunnen komen, wat in de meeste gevallen niet wenselijk is. Verder worden de overlevingskansen van een soort soms juist vergroot, wanneer er in beperkte mate sprake is van versnippering. Er zijn voorbeelden van poelen die geïsoleerd lagen ten opzichte van elkaar en van poelen die afgescheiden waren van een rivier, waarin soorten konden overleven. Als een soort door extreme omstandigheden (bijvoorbeeld droogte of vervuiling) in een poel of in de rivier uitstierf, was herkolonisatie mogelijk vanuit de geïsoleerde poelen.

Meer informatie

Voor meer informatie over de aanpak van de Nederlandse overheid op het gebied van versnippering kunt u eventueel het artikel De Ecologische Hoofdstructuur EHS lezen.