Daling grondwaterpeil bij aanhoudende droogte

Door de klimaatverandering valt er in de zomer soms maandenlang weinig of geen regen. En waar geen regen valt, zal vroeg of laat droogte heersen. Een kritieke situatie die zich laat afmeten aan het grondwaterpeil. Dat grondwaterpeil bereikte in 2019 bijvoorbeeld de laagste stand in 30 jaar. En dat gebrek aan grondwater kan grote problemen veroorzaken. Wie terugdenkt aan die zomer van 2019, herinnert zich waarschijnlijk maar enkele dagen dat het intens of langer regende. Naast zichtbare veranderingen zoals lage waterstanden in oppervlaktewateren als Maas, Rijn en IJssel, vinden ook in de grond veranderingen plaats doordat het grondwaterpeil daalt tijdens dergelijke droge fasen. Het belang van deze watervoorraad mag niet worden onderschat.

Inhoud

• Grondwaterpeil in Nederland
• Aanhoudende droogte kan leiden tot daling grondwaterpeil
• Dalende grondwaterstanden in Limburg
• Problemen bij drinkwaterwinning
• Afnemend grondwaterpeil kan drinkwater schaars maken
• Ook kwaliteit drinkwater neemt af bij dalende grondwaterstand
• Winterse neerslag moet zorgen voor aanvulling
• ‘De nationale gieter’ als mogelijke oplossing voor daling grondwaterpeil
• Betonnen en betegelde ondergronden maken de situatie erger
• Daling grondwaterpeil door intensieve irrigatie van landbouwgebieden

Grondwaterpeil in Nederland

Het grondwaterpeil in Nederland is erg divers. Graaf je in het westen van ons land een ondiepe kuil, dan zal zich die al gauw vullen met grondwater. In die contreien kan grondwater al snel tot overlast leiden en moet men het regelmatig wegpompen uit kelderruimtes bijvoorbeeld. Maar in hoger gelegen gebieden zoals Limburg en de Veluwe moet men soms tientallen meters diep spitten om grondwater te bereiken. Onder de Veluwe trouwens, bevindt zich de grootste grondwatervoorraad van ons land, tien maal zoveel als in het IJsselmeer.

Aanhoudende droogte kan leiden tot daling grondwaterpeil

Perioden van aanhoudende droogte kunnen in sommige delen van Nederland leiden tot een problematische daling van het grondwaterpeil. Met name de natuur heeft uiteraard te lijden van zo'n daling. Dat is onder meer merkbaar aan het uitdrogen van moerassen en veengebieden en bossen die afsterven. Het ergst getroffen door langdurige droogte, zijn zandgronden. Daar passeert het weinige water snel en ongehinderd tot op grote diepte. Bomen echter, zijn afhankelijk van een waterniveau dat zich meer naar de oppervlakte bevindt. Men onderscheidt in dat verband bomen die diep wortelen en exemplaren die oppervlakkig wortelen:

• boomsoorten zoals taxus, eik, es, den of lariks, kunnen goed overweg met droge periodes;
• daarentegen lijden bomen als de esdoorn, appelbomen, berken of sparren erg onder droge omstandigheden.

Dalende grondwaterstanden in Limburg

Niet altijd is trouwens aanhoudende droogte verantwoordelijk voor dalende grondwaterstanden. In Limburg bijvoorbeeld speelt ook de bruinkoolwinning in de Duitse grensregio een negatieve rol. Op nauwelijks 25 km afstand van Kerkrade pompt energiereus RWE elk jaar pakweg een miljard kubieke meter grondwater weg voor die bruinkoolwinning. Zelfs tot in Noord-Limburg, 70 kilometer verwijderd van de betrokken groeve, werd door TNO een verlaging van de grondwaterstand met 10 meter waargenomen.

Problemen bij drinkwaterwinning

Grondwater is niet alleen van levensbelang voor de flora en fauna, onze planten- en dierenwereld. Ook wij mensen kunnen nauwelijks bestaan ​​zonder grondwater. Gemiddeld wordt 60 procent van de drinkwaterbehoefte in Nederland gedekt door grondwater en 40 procent door oppervlaktewater. Maar drinkwaterbedrijven in Drenthe en Brabant bijvoorbeeld, gebruiken uitsluitend grondwater. En we verbruiken al gauw ruim 100 liter kraanwater per persoon per dag.

Afnemend grondwaterpeil kan drinkwater schaars maken

Terwijl industrie en energiebedrijven voornamelijk oppervlaktewater gebruiken als waterbron, zijn drinkwaterbedrijven dus vaak aangewezen op grondwater. Een afnemend grondwaterpeil door aanhoudende droogte, kan de klanten van drinkwaterbedrijven in het oosten en zuiden van ons land treffen. Het kan drinkwater schaars maken.

Ook kwaliteit drinkwater neemt af bij dalende grondwaterstand

Een bijkomend probleem in dat verband: als er minder grondwater is, neemt de concentratie van vervuilende stoffen sterk toe. Het is een simpele rekensom: dezelfde hoeveelheid vervuilende stoffen, maar minder water. We hebben dus niet alleen minder, maar ook ongezonder drinkwater. Waterbeheerders snakken tijdens langdurige droogteperiodes dan ook naar regen.

Winterse neerslag moet zorgen voor aanvulling

Voornamelijk in de wintermaanden worden onze zoetwaterreserves aangevuld:

• extreme hoosbuien in de zomer stromen voornamelijk bovengronds weg via beken en sloten;
• en door de hogere temperaturen verdampt er dan ook veel water.

De verdamping is in de winter aanzienlijk lager en de regenval is gelijkmatiger. Winterse regenbuien zorgen ervoor dat de grond geleidelijk doorweekt. Het water kan beetje bij beetje in de bodem doordringen en loopt niet bovengronds weg. Oudere boeren weten uit ervaring dat een dikke sneeuwlaag de beste manier is om het grondwaterpeil aan te vullen. Zo'n sneeuwlaag smelt langzaam aan de onderzijde en sijpelt heel geleidelijk in de ondergrond. Helaas zijn witte winters als gevolg van de klimaatverandering een zeldzaamheid geworden. Regen- en sneeuwval in de winter vullen de waterreserves aan en de natuur kan erop terugvallen in de droge en warme maanden van mei tot en met augustus. En dat is precies waarom droge winters zo gevaarlijk zijn voor de lente en de zomer. Ontbreekt namelijk die opslag, dan kan er vanaf de lentemaanden al droogte ontstaan. Dat leidt tot schade aan gewassen of zelfs tot misoogsten.

‘De nationale gieter’ als mogelijke oplossing voor daling grondwaterpeil

In het buitenland prijst men ons land vaak om imposante waterwerken als de stormvloedkering en de drooglegging van het IJsselmeer. Je zou verwachten dat onze waterbouwkundige ingenieurs ook in staat zijn om oplossingen te bedenken voor de daling van ons grondwaterpeil. Centrale probleemstelling in dat verband: de neerslag die in de winter valt, wordt te snel afgevoerd. Kennisinstituut Deltares presenteerde aanvang 2020 een plan om water uit de IJssel op te slaan in de ondergrond van de Veluwe. Dit hoger gelegen zandgebied kan als zoetwaterreservoir dienen voor 300 miljard liter water. Dan spreken we toch gauw over een derde van het grondwater dat drinkwaterbedrijven in ons land elk jaar nodig hebben. Vraag is alleen of het plan, dat te boek staat als ‘De nationale gieter’, financieel wel haalbaar is. Want het is natuurlijk een gigantische en kosten verslindende uitdaging om het IJsselwater eerst te zuiveren, het vervolgens tientallen meters omhoog te pompen om het bij langdurige droogte weer in te zetten voor o.m. de drinkwatervoorziening.

Betonnen en betegelde ondergronden maken de situatie erger

Aanvulling van het grondwater wordt afgeremd door de vele betonnen en betegelde oppervlakken in woongebieden. Een bodem moet immers vochtig zijn om water op te kunnen nemen. Bij buien spoelt de neerslag op dergelijke harde ondergronden gewoon weg.

Daling grondwaterpeil door intensieve irrigatie van landbouwgebieden

Ook de intensieve landbouw zorgt door veelvuldige irrigatie van landbouwgebieden begin 21e eeuw ervoor dat het grondwaterpeil in veel regio's daalt. Dat heeft desastreuze gevolgen voor de hele wereld. Onderzoekers waarschuwen voor wereldwijde gevolgen en roepen op tot regionale oplossingen. Het krimpen van 's werelds zoetwaterreservoir brengt de toekomstige voedselproductie in gevaar. Het valt nog te bezien hoe ernstig het grondwaterprobleem de komende jaren zal zijn. Eén ding is echter duidelijk: het thema grondwater wordt steeds belangrijker.