Meanders: ontstaan, verdwijnen, kanaliseren en herstellen

Rivieren slingeren zich soms heel grillig door het landschap en lopen nooit recht naar de zee. Vanaf de hogere bron van een rivier gaat het landschap natuurlijk nooit precies gelijkmatig aflopend naar de zee. Het gevolg is dat een rivier zijn weg zoekt naar telkens een lager punt. Hoe grilliger het landschap (door hoogteverschillen) hoe bochtiger de rivier is. Daar komt bij dat rivieren in staat zijn om materiaal af te breken en mee te nemen zoals klei, zand en gesteenten. Dat meegenomen materiaal wordt op een andere plek weer afgezet wat ook mede bepalend is voor de loop van de rivier en vooral voor het ontstaan van zogenaamde meanders.

Meander en afkomst naam

Een meander is een bocht in een rivier die in het algemeen deel uitmaakt van een aantal bochten die zich in een rivier voordoen zowel naar links als naar rechts. De naam meander stamt af van een vierhonderd kilometer lange sterk kronkelende rivier die voorheen Maeander heette en momenteel Büyük Menderes wordt genoemd en stroomt bij Milete in Zuidwest-Turkije.

Ontstaan en verdwijnen van een meander

Een meander ontstaat niet van vandaag op morgen maar door een langdurig natuurlijk proces. Doordat het water door de rivier blijft stromen staat zo’n proces nooit stil.

Ontstaan van meander

Een meander kan zijn ontstaan doordat het water in de buitenbocht (langs de stootoever) sneller stroomt en daardoor grond wegspoelt. Die grond wordt dan aan de andere zijde van de rivier aan de binnenbocht (langs de glij-oever) weer afgezet.

Steeds grotere bocht

Als dit proces zich langdurig voortzet zal de bocht steeds groter worden. Het gevolg is dan uiteraard dat de rivier langer wordt.

Begin en eind raken elkaar

Naarmate de lus die wordt gevormd steeds groter wordt bestaat de kans dat het begin en eind van de lus elkaar op den duur raken. De kans is dan aanwezig dat de rivier weer gewoon rechtdoor gaat lopen en de lus links of rechts laat liggen.

Verschillende mogelijkheden in de lus

In die lus vormt zich dikwijls een meertje in de vorm van een hoefijzer waardoor er sprake is van een hoefijzermeer. Ook blijft er soms een dode arm of kil over. Een kil is een geul. Een andere mogelijkheid is dat er een eiland ontstaat tussen de meander en de nieuwe loop van de rivier door een afsnijding.

Voorbeeld drooggevallen meander

Een voorbeeld van een gedeeltelijk drooggevallen meander en een eiland is te vinden bij de buurtschap Diffelen bij de gemeente Hardenberg in de provincie Overijssel.

Gevolgen van snel en langzaam stromend water

Volgens berekeningen is de verhouding tussen de werkelijke afstand die een rivier aflegt en de afstand tussen de bron en de zee ongeveer 3 : 1. Die verhouding is echter ook sterk afhankelijk van de loop van de rivier. Bij een snelstromende rivier stroomt het water kilometers lang in een tamelijk rechte lijn. Voorbeelden hiervan de zijn de Maas en de Rijn. Als het water minder snel stroomt zoekt het zijn weg van het ene laagste punt in een landschap naar het andere. Op die manier ontstaat een lint van meanders. Een voorbeeld van zo’n meander rivier is de Overijsselse Vecht.

Invloed van stromend water op landschap

Rivieren beïnvloeden het landschap waar ze doorheen stromen in sterke mate. Stromend water kan zand, klei en zelfs grind meevoeren, evenals materiaal dat van de oevers afbrokkelt ergens anders weer afzetten. Het dragende vermogen van water is sterk genoeg om die materialen mee te voeren. De effecten daarvan zijn in het Nederlandse rivierenlandschap goed waarneembaar. Door het stromende water zijn komgronden en oeverwallen ontstaan. Komgronden zijn laaggelegen gebieden in het rivierengebied die in de winter dikwijls onder water komen te staan. De grond van komgronden bestaat uit zware rivierklei. Oeverwallen zijn hoogten langs een rivier die zijn ontstaan doordat materiaal dat door de rivier is meegevoerd wordt afgezet. Het Zuid-Limburgse heuvelland is voor een groot deel ontstaan door rivieren en beken doordat deze diepe dalen hebben gegraven en er door afzetting heuvels zijn gevormd.

Kanaliseren en herstellen van meanders

In de loop van de eeuwen zijn er zeer veel meanders verdwenen doordat rivieren zijn gekanaliseerd. Kanaliseren is het rechttrekken van een waterloop met veel bochten (meanders) waardoor gedeelten op een kanaal gaan lijken. Door het kanaliseren van een rivier stroomt het water harder en kan bij te veel water tot overlast leiden. Mede om die reden en om droogte te voorkomen omdat het water te snel wegstroomt worden rivieren soms hersteld naar de oorspronkelijke waterloop wat ook wel hermeanderen wordt genoemd. Ook natuurliefhebbers zijn er voorstanders van om meanders weer te herstellen en de rivier zijn eerdere loop terug te geven zoals in het project Dynamisch Beekdal: Meander Kasteel Heeswijk.