Amanieten: soorten en giftigheid van deze paddenstoelen

Wie kent hem niet: de Amanita muscaria. De vliegenzwam, de rood met witte stippen-paddenstoel. Daar waar kabouter Spillebeen op zit te wippen. Een genot altijd om in de herfst te zien. Prachtig rood, de ring om de steel als een prachtig rokje. Je zou écht gaan geloven dat er aan de achterkant een deurtje zit waar kabouter Spillebeen naar binnen moet. Maar er zijn nog meer paddenstoelen die bij de familie amanieten horen.

• Amanieten
• Soorten amanieten
• Giftig
• De groene knolamaniet
• Narcisamaniet
• De panteramaniet
• De vliegenzwam
• Kleverige knolamaniet
• Porfieramaniet

Amanieten

Amanieten (Amanita) horen bij het rijk van de Fungi bij de familie Amanitaceae. De meest bekende en bezongen paddenstoel hoort bij deze familie: de vliegenzwam. De amanieten hebben onderaan de steel een knol omgeven door een schede of beurs, een soort zakje waar de steelvoet in zit. Ook een belangrijk kenmerk voor de amaniet is het rokje om de steel, dicht onder de hoed. De ring of manchet, rokje of annulus. Op de hoed zitten de velumresten (bij regenachtig weer kan het eraf gespoeld zijn). Het vlies waar de jonge paddenstoel uitknapt. Amanieten zijn allemaal plaatjeszwammen. De plaatjes zitten los van de steel en zijn wit. De sporenkleur is wit of bleekgroen.

Soorten amanieten

In Nederland komen 22 soorten van het genus Amanita voor. Een aantal die in de Nederlandse bossen te zien zijn:

• Gele knolamaniet (Amanita citrina)
• Groene knolamaniet (Amanita phalloides)
• Panteramaniet (Amanita pantherina)
• Parelamaniet (Amanita rubescens)
• Roodbruine slanke amaniet (Amanita fulva)
• Voorjaarsamaniet (Amanita verna)
• Bleke amaniet (Amanita lividopallescens)
• Grauwe amaniet (Amanita excelsa)
• Narcisamaniet (Amanita gemmata)
• Porfieramaniet (Amanita porphyria)
• Prachtamaniet (Amanita ceciliae)

Giftig

Niet allemaal, maar een aantal amanieten zijn giftig zoals de groene knolamaniet of kleverige knolamaniet. De dodelijke stof alfa-amanitine is een gif (toxine) die geproduceerd wordt door de paddenstoel.

Andere amanieten die niet dodelijk zijn maar braakneigingen of koortsaanvallen geven, zijn:

• narcisamaniet;
• vliegenzwam;
• profieteramaniet;
• panteramaniet;
• voorjaarsamaniet.

De groene knolamaniet

De groene knolamaniet is ook bekend onder de naam: death cap of death angel. De groene of ook wel kleverige amaniet genoemd heeft meerdere toxinen maar de dodelijkste toxine is alfa-amanitine welke de lever en de nieren binnen vijf dagen ernstig beschadigen en uit laten vallen tot de dood intreedt, bij niet op tijd ingrijpen.

Kleur
Beschrijving groene knolamaniet: de hoed is enigszins olijfgroen-gelig, maar soms ook heel licht gekleurd. De hoed van deze amaniet, bevat zelden velumresten en zitten er wel velumresten dan is het bij de groene knolamaniet in grote witte plakken. De steel is wit tot groenig gekleurd met vaak duidelijk witte schubben. Wanneer de ring goed zichtbaar is dan is het een hangende ring die verticaal gestreept is aan de bovenkant. De knolvoet heeft een witte vliezige beurs. De minder duidelijk groene exemplaren kunnen verward worden met de gele knolamaniet of narcisamaniet.

Narcisamaniet

De beschrijving van de narcisamaniet: de hoed is licht- tot intens donkergeel. Deze bevat vaak nog mooie witte velumresten. De hoedrand is licht gestreept. De steel is wit tot lichtgeel gekleurd en heeft een erg dunne en vergankelijke ring. De steel kan variëren van kaal tot bezet met vrij grove velumresten. De knolvoet is meestal relatief slank en heeft vaak een dunne beurs. De narcisamaniet bevat de gifstof muscimol. Muscimol behoort tot de klasse van de GABA-agonisten (gamma-amino-boterzuur) en is een remmende neurotransmitter. Ze veroorzaken een demping van de activiteit van het centrale zenuwstelsel. Het hallucinogene effect is goed vergelijkbaar met die van de benzodiazepines (alle medicijnen met pam achter de naam, bijv. oxazepam). De narcisamaniet kan wél dodelijk giftig zijn wanneer deze gekruist is met de pantermaniet.

De panteramaniet

De beschrijving van de panteramaniet: de hoed van de panteramaniet is licht- tot donkerbruin met spierwitte velumresten. De hoedrand is gestreept en vooral bij oudere exemplaren duidelijk te zien. De steel is wit en glad met een niet gestreepte ring. De knolvoet staat diep in de grond en heeft soms een omgeslagen rand. Bij de panteramaniet wordt bij het drogen het giftige ibotenischzuur omgezet in het minder giftig muscimol. Bij 100 gram en meer inname van de panteramaniet, is de giftige dosis bereikt. De panteramaniet lijkt erg op twee andere soorten:

• de niet giftige parelamaniet en
• de grauwe amaniet.

De vliegenzwam

De meest bekende paddenstoel bij kind en volwassene. De mooie witte ring met soms een geel uitwaaierend randje en de prachtige, soms enorm grote helderrode hoed met de witte stippen. De knolvoet met de karakteristieke plooitjes die net schubben lijken. Een paddenstoel in het bos waar iedereen even bij stil blijft staan. Maar ook de sprookjespaddenstoel met de helderrode hoed en witte stippen is giftig! Het rode vlies van de hoed bevat het gif muscarine. In de hele paddenstoel, maar de concentratie in de hoed is het hoogst. Muscarine verstoort de werking van het perifere zenuwstelsel (de motorische en sensorische zenuwen). De motorische zenuwen geven informatie van de hersenen aan de spieren door en de sensorische zenuwen geven zintuiglijke informatie door. De vliegenzwam werd vroeger veel gebruikt in (boeren) woningen. Op een schaaltje werd de hoed gelegd en vliegen die ervan snoepten, vonden de dood. Vandaar de naam vliegenzwam. Naast muscarine bevat de vliegenzwam nog een aantal andere toxische verbindingen, waarvan sommige hallucinogeen zouden zijn. De vliegenzwam werd vroeger veel gebruikt in (boeren)woningen. Op een schaaltje werd de hoed gelegd en vliegen die ervan snoepten, vonden de dood. Vandaar de naam vliegenzwam. Naast muscarine bevat de vliegenzwam nog een aantal andere toxische verbindingen, waarvan sommige hallucinogeen zouden zijn. De belangrijkste werkzame stoffen in de vliegenzwam zijn naast muscarine, muscimol, muscazone en iboteenzuur.

Kleverige knolamaniet

Een zeer zeldzame amaniet die in Nederland nog maar op enkele plekken wordt waargenomen. Een erg witte paddenstoel met een kleverige hoed zonder velumresten. Een witte tot grijzige steel met een zwierige spierwitte ring en vlokken. De knolvoet wordt omgeven door een witte beurs. De kleverige knolamaniet en de voorjaarsamaniet hebben dezelfde toxiciteit als de groene knolamaniet.

Porfieramaniet

De hoed van de Porfieramaniet is beigebruin gekleurd, en bevat vaak grijzige velumresten. De hoed heeft een zijdeachtige glans bij droog weer. De steel is wit tot lichtbruin en kan vele fijne schubben bezitten. Ook bevat de steel een dunne, beige-achtige ring. De knolvoet is sterk gerand en bevat een beurs. De soort wordt gemakkelijk verward met de giftige panteramaniet en de eetbare grauwe amaniet. De paddenstoel zelf bevat het de mild giftige stof bufotenine, welke verwant is aan serotine.