De walvis, het grootste zoogdier ter wereld

Walvissen werden lange tijd in vele culturen vereerd. Ook tegenwoordig zjin ze nog omgeven door mythes. De baleinwalvis is zeer indrukwekkend door zijn gigantische lichaam en de kleinere walvissen door hun elegantie en nieuwsgierigheid. Walvissen zijn zoogdieren die tijdens de evolutie een stap terug gezet hebben. Hoe ze kunnen overleven in de oceanen, is nog niet helemaal duidelijk. Walvissen zijn moeilijk te observeren, dat is waarschijnlijk ook de reden voor de vele mythen en legendes.

Walvis

De wetenschappelijke verzamelnaam voor walvissen en dolfijnen is Cetacea en vindt zijn oorsprong in de Griekse mythologie. Walvissen zijn echte zeekolossen, ook de bijbel heeft het over het zeemonster die de profeet Jonas inslikt en na drie dagen en nachten weer uitgespuugd heeft. In Luthers vertaling heeft men het over de walvis, wat eigenlijk geen goede naam is, omdat het een zoogdier is.

Legendes uit de oudheid

Ook in de oudheid waren er al berichten over de wonderlijke hulp die dolfijnen zouden geven. De oude Grieken vereerden ze daarom, ze zagen ze als beschermers van de reizigers. Ook in andere culturen waren walvissen en dolfijnen heilig. De Maori zagen in de walvis de oervader van alle soorten. Volgens de legende zou het eerste stamlid op de rug van een walvis naar nieuw Zeeland gereden zijn. Ook enkele Noordwest-Amerikaanse Indiaanse stammen verafgoodden walvissen en dan vooral de zwaardwalvis. De Kwakiutl zagen in orka’s machtige, bovennatuurlijke wezens. Andere stammen geloofden weer dat overleden stamhoofden terugkwamen als zwaardwalvissen.

Moby Dick

De mythe over de walvis werd in het midden van de negentiende eeuw vereeuwigd in de roman Moby Dick, door Herman Melville. In het boek was walvisvanger kapitein Ahab met zijn bemanning op jacht naar de witte walvis, die hem ooit een been afgebeten had. De opmerkelijke roman over het gevecht tussen walvis en mens markeert het begin van de literaire moderne literatuur, het behoort nu zelfs tot de klassiekers van de wereldliteratuur. Het verhaal is al meerdere keren verfilmd in Hollywood.

Zachtaardige reuzen

Baleinwalvissen behoren tot één van de twee ondersoorten van de Cetacea. Alle baleinwalvissen zijn gigantisch groot, zelfs de kleinsten zijn meer dan zes meter lang. De grootste is de blauwe vinvis. Met zijn lengte van meer dan 30 meter kan hij net zo lang worden als een middelgroot verkeersvliegtuig. Hij is echter wel twee tot drie keer zo zwaar. Daarmee is de blauwe vinvis het grootste dier dat ooit op aarde geleefd heeft. Baleinwalvissen danken hun naam aan hun baleinen, die in plaats van tanden in hun bovenkaak zitten. Baleinen zijn meer dan honderd vezelachtige hoornplaten, die enkele meters lang kunnen worden. Hiermee filteren walvissen hun voedsel eenvoudig uit het water. Ze nemen zo'n 80 ton zeewater in één keer in hun reusachtige muil en persen het door de baleinen, waar kleine zeediertjes aan blijven hangen, weer naar buiten.

Lang onderweg

Bijna alle grotere walvissen ondernemen lange reizen. Veel baleinwalvissen hebben een voorkeur voor planktonkreeftjes. Enorm grote hoeveelheden kreeftjes duiken iedere zomer in de poolzeeën op. Om precies op dat moment daar te zijn als de kreeftjes er ook zijn, legt de baleinwalvis zeer grote afstanden af, de grijze walvis bijv. wel 10.000 km per jaar. Walvissen kunnen nl. niet lange tijd in het noorden blijven, omdat het water voor de reuzen daar te koud is. Ze overwinteren daarom aan de Mexicaanse kust, waar ze ook hun nakomelingen ter wereld brengen.

Tandwalvis

Tandwalvissen behoren tot de tweede ondersoort van de Cetacea. Zij hebben wél tanden in hun muil en doden daarmee hun prooi. Dat zijn meestal vissen of soms ook andere zeezoogdieren. De meeste tandwalvissen zijn duidelijk kleiner dan de gigantische baleinwalvis. Ze zijn ongeveer even lang als de potvis, ongeveer 18 meter. Alle tandwalvissen hebben een speciale manier van dingen waarnemen, dat is de zogenaamde echopeiling. Net als vleermuizen kunnen ze zich door het uitstoten van echosignalen oriënteren. Tandwalvissen beschikken bovendien over een groot repertoire aan geluiden. De meeste dieren communiceren veel met elkaar en leven ook in groepen van vaste leden.

Dolfijnen

Tandwalvissen zijn een veelsoortige groep. Van alle (meer dan) 80 walvissoorten behoren 70 daarvan tot de tandwalvissen. Een bijzonder grote familie onder de tandwalvissen zijn de dolfijnen, ze bestaan uit bijna de helft van alles walvissoorten. Misschien dat de dolfijn daarom altijd afzonderlijk van de walvis genoemd wordt. Naast de soorten met de lange snuit, zoals men ze in het dolfinarium, film of tv kent, zijn er ook nog veel andere soorten dolfijnen, die niet zo bekend zijn. Ook de orca behoort bijv. tot de dolfijnen, net als de griend.

Voorouders

De walvis stamt af van de op het land levende zoogdieren en is verwant aan het nijlpaard. Hoe ze terugkeerden naar het water, was lange tijd een raadsel. Pas na spectaculaire fossielvondsten in de laatste jaren werd er meer duidelijk. De overgang van land naar zee heeft ongeveer tien miljoen jaar geduurd. Oorspronkelijk stamt de walvis van de tweehoevigen af, waartoe naast de walvis en nijlpaarden ook varkens, geiten, kamelen en schapen behoren. De eerste voorouder, die nog dichterbij stond, was de Pakicetus, een vierbener, een roofdier ter grootte van een vos of wolf. Vijftig miljoen jaar geleden leefde hij aan de Zuidoost-Aziatische kust, vermoedelijk grotendeels aan land. Uiterlijk leek hij meer op een rat dan op de tegenwoordige walvis.
Als schakel tussen de land- en waterdieren is er de vondst van 46 miljoen jaar oud. Dit was een Rhodhocetus. Aan land kon dit dier zich niet goed meer voortbewegen, omdat zijn poten veranderd waren in een soort vinnen. Ongeveer 42 miljoen jaar geleden verschenen de Basilusauridae, die de ontwikkeling van de land- en waterlevende zoogdieren afsloten. Zij waren helemaal aan het leven in het water aangepast. Met hun verschrompelde poten en al half naar boven verplaatste neusgat zagen ze er al aardig als een walvis uit. Zo'n 35 miljoen jaar geleden splitsten deze dieren zich in twee groepen op, de balein- en de tandwalvis.

Onderzoek

Hoewel mensen al lange tijd interesse hebben in de walvis, is er nog maar weinig over deze dieren bekend. Walvissen zijn moeilijk te observeren. Het grootste deel van hun leven brengen ze ver onder het wateroppervlak door, waar ze met het blote oog of camera bijna niet te zien zijn. Daarom worden ze meestal 'afgeluisterd'. Met onderwatermicrofoons, de zogenaamde Hydrophoons, kan men de geluiden van deze dieren onder water opnemen. Om lange tijde achter elkaar op te nemen brengen wetenschappers kleine meetapparatuur aan op de dieren, die via GPS alle bewegingen laten zien.
Sommige van deze apparaatjes beschikken over een zender, die de gegevens na het opduiken doorgeven aan een satelliet. Zo hoeft men niet te zoeken naar de afgeworpen meetapparatuur. Als onderzoekers de opgedoken walvissen met een speciale pijl beschieten, kunnen ze op afstand weefselmonsters afnemen. Genetische onderzoeken geven uitsluitsel over waar ze vandaan komen en wat ze allemaal eten.

Walvisbestand

Welke en hoeveel walvissen er in bepaalde gebieden leven, is niet zeker. Veel onderzoekers herkennen bepaalde walvissen aan hun staartvin. In databanken worden merktekens bijgehouden, zoals bijv. krassen, patronen en de vorm van de staartvin. Door het vergelijken met foto's kunnen onderzoekers dan zien of het om nieuwe of al geregistreerde exemplaren gaat. Omdat walvissen zich over grote gebieden verspreiden, is vaak niet bekend, hoeveel exemplaren van een bepaalde soort nog leven. De bestandsgrootte van alle walvissoorten kunnen alleen maar grof geschat worden. Met schepen en vliegtuigen worden de zeeën afgezocht, waar men de aanwezigheid van walvissen vermoedt. Uit deze steekproeven probeert men na te gaan hoe groot het walvisbestand ongeveer zou moeten zijn.