De wolharige mammoet: de langst overlevende der mammoeten

De eerste mammoet die 5 miljoen jaren geleden voorkwam is Mammuthus subplanifrons. De wolharige mammoet is een afstammeling van deze oermammoet. De wolharige mammoet had zich speciaal aangepast aan de kou om te kunnen overleven. De lange haren, de dikke vetlaag en de speciaal aangepaste hemoglobine. Er zijn vrij veel botten en overige resten van de wolharige mammoeten gevonden en daarmee is hij de meest onderzochte mammoet ter wereld. Het is ook de mammoet die zich het langst heeft weten te handhaven in extreme omstandigheden. Uiteindelijk stierven zo'n 4.000 jaren geleden de laatste wolharige mammoeten uit. Het is niet bekend of de mammoeten zijn uitgestorven door de klimaatveranderingen of overbejaging of een combinatie daarvan.

• Taxonomische indeling
• De wolharige mammoet
• Archeologische vondsten mammoeten
• Ontdekking soort mammoet
• De herkomst van de naam mammoet
• Uiterlijk en sociaal gedrag van de wolharige mammoeten
• Aanpassingen wolharige mammoet aan de kou
• Huid van de wolharige mammoet
• Klieren
• Andere kenmerken
• Leeftijd van de wollige mammoeten
• Slagtanden van de wolharige mammoet
• Gebruik slagtanden
• Kiezen van de wolharige mammoet
• Kauwen
• Verspreiding en leefgebied van de wollige mammoeten
• Voedsel van de wolharige mammoet
• Uitgestorven mammoeten
• Klimaatverandering of overbejaging
• De wolharige mammoet van Wrangel
• Het Mammoth Genome project
• Project Harvard University
• Somatische cel-kernoverdracht
• DNA-onderzoek
• Vergelijking aan de hand van tanden
• De mens en de wolharige mammoet
• Gebruik slagtanden bij bouw woningen
• Bevroren exemplaren van de wolharige mammoet

De wolharige mammoet

De mammoet Mammuthus subplanifrons is de allereerste mammoet die circa 5 miljoen jaren geleden voorkwam. Een afstammeling van deze mammoet is de wolharige mammoet die ongeveer 400.000 jaren geleden is ontstaan uit de steppemammoet. De Aziatische olifant is het nog levende familielid van de wolharige mammoet. De wolharige mammoet is in inmiddels uitgestorven en leefde tijdens het pleistoceen tot het vroege holoceen. Het pleistoceen is de periode van 2,6 miljoen jaren geleden tot 11.700 en het holoceen is van 11.700 tot heden.

Archeologische vondsten mammoeten

Deze mammoetsoort is het meest onderzocht van allemaal vanwege de vele resten die ervan gevonden zijn in Siberië en Alaska. De vondsten zijn:

• bevroren karkassen;
• skeletten;
• tanden;
• maaginhoud;
• mest;
• tekeningen in grotten.

Ontdekking soort mammoet

Al eeuwenlang waren de sporen van de mammoet bekend bij de mens. Ze wisten alleen niet goed hoe ze deze vondsten moesten interpreteren. Waren het overblijfselen van legendarische wezens zoals reuzen of waren het de botten van de olifanten waar Hannibal mee de alpen over getrokken was. In 1728 was het Hans Sloane die als eerste vaststelde dat de overblijfselen toebehoorden aan olifanten. Veel van de vondsten moesten verklaard worden vanuit een Bijbels standpunt. Hans Sloane ging ervan uit dat de temperaturen in Siberië voor de klimaatverandering tropisch waren geweest. En dat de olifanten daar omgekomen en bedolven waren vanwege de zondvloed. De Duitse Zoöloog Johann Philipp Breyne concludeerde dat de fossielen inderdaad van een soort olifanten waren en dat het mogelijk was dat die olifant vanwege de zondvloed was vervoerd van koude gebieden naar tropische gebieden. In 1796 stelde de Fransman Georges Cuvier vast dat de fossielen moesten toebehoren aan een uitgestorven olifant. Nadat de mammoet geïdentificeerd was kreeg de wolharige mammoet zijn wetenschappelijke naam, Elephas primigenius, door de Duitse Johann Friedrich Blumenbach. Verder deelde hij hem in bij hetzelfde geslacht als de Aziatische olifant.

De herkomst van de naam mammoet

Cuvier bedacht even later de naam Elephas mammonteus maar die naam werd verder niet gebruikt. De Britse onderzoeker Joshua Brookes gebruikte voor de verkoop van zijn collectie mammoetfossielen in 1828 de naam Mammuthus borealis. Het is niet bekend waar de naam mammoet precies vandaan is gekomen. Het zou mogelijk afkomstig kunnen zijn van een oud Vogul-woord, dat is een woord uit een oude Siberische taal, memont, dat aardhoorn zou betekenen. Een andere verklaring is het woord mehemot, dat is het Arabische woord voor reuzenhemel. Het zou ook nog uit het Ests kunnen komen waar maa aarde betekent en mol straathond. In de zeventiende eeuw werd het woord maimanto het eerst gebruikt om slagtanden aan te duiden die in Siberië waren ontdekt. Op een gegeven moment was de taxonomie van de mammoet te complex. In de jaren zeventig heeft men daar verandering in gebracht. Alle gevonden soorten werden ondergebracht in het geslacht Mammuthus.

Uiterlijk en sociaal gedrag van de wolharige mammoeten

De wolharige mammoet konden een schouderhoogte bereiken van ongeveer 3 meter hoog en ze wogen circa 6.600 kilo's, ongeveer even groot als een Afrikaanse olifant. Vrouwtjes mammoeten wogen beduidend minder, slechts 4.400 kilo's. Een pasgeboren kalf kon zo'n 90 kilo wegen. De wolharige mammoet was goed aangepast aan zijn koude omgeving. Hij had lange haren en een ondervacht. De slurf was heel belangrijk bij de mammoet net als bij de olifant. Met de slurf kon gecommuniceerd en eten verzameld worden. De wolharige mammoet liep op zijn tenen net als ook zijn moderne neven. Achter de tenen hadden ze vlezige stootkussens. De voetzolen hadden scheuren waardoor ze beter grip hadden tijdens het lopen. De wolharige mammoeten leefden in matriarchale gezinsgroepen en ze waren naar alle waarschijnlijkheid heel erg sociaal. Mogelijk leefden ze in grote kuddes samen. Het sociaal gedrag leek erg op van dat van de moderne olifant.

Aanpassingen wolharige mammoet aan de kou

De wolharige mammoet kwam in koude gebieden voor en had zich ook daaraan aangepast. De oren waren ongeveer 38 centimeter lang. Die van een kalf waren minder dan 13 centimeter lang. Door de kleinere oren hadden ze minder warmteverlies en het verminderde de kans op bevriezing. De staart was ook kort, maar 36 centimeter lang. De staart had maar 21 wervels terwijl olifanten nu zo'n 30 wervels hebben. De staart had lange haren en kon daardoor ook goed als vliegenmepper worden gebruikt. De huid was niet dikker dan de olifanten nu hebben maar ze hadden wel een verlaag van 10 centimeter die hen lekker warm hield. Bovendien is de vetlaag handig in de winter als er weinig voedsel beschikbaar was, dan konden ze op die laag interen. Verder hadden ze brede huidplooien die de anus moesten bedekken. De olifanten nu hebben dat ook. Een andere aanpassing die cruciaal is geweest voor de overleving in de kou is dat het hemoglobine zo is aangepast dat de zuurstof beter verwerkt kon worden. De draagtijd van een mammoet was 21-22 maanden en het paarseizoen van de zomer tot de herfst. De jongen werden allemaal geboren in de lente en de zomer.

Huid van de wolharige mammoet

Het haar van de buitenste laag van de vacht was wel zo'n 30 centimeter lang en aan de zijkanten was het haar soms wel 90 centimeter lang. Daarnaast had de mammoet een binnenlaag met kort gekruld wol. Op het bovenbeen waren de de haren 38 centimeter lang. De haren op de voeten waren 15 centimeter lang tot aan de tenen. De haren op het hoofd waren kort en de staart leek langer door de haren die wel 60 centimeter lang konden worden. In het zomerseizoen wierp de mammoet waarschijnlijk zijn zware vacht af. De vacht die bewaard is gebleven is oranjeachtig maar dat kan ook komen doordat het haar gebleekt is door de omstandigheden en de tijd die verstreken is. De wolharige mammoeten hadden allerlei talgklieren in hun huid die olie afscheidden, deze olie zorgde voor betere isolatie, dat water afgestoten werd en dat de vacht een mooie glans kreeg.

Klieren

Bepaalde tijdelijke klieren tussen het oor en het oog geven aan dat de mannelijke wolharige mammoeten een periode van verhoogde agressiviteit kenden. De klieren produceerden een olieachtige substantie met een sterke geur en dat werd temporin genoemd. Door de vacht werd de geur verder verspreid.

Andere kenmerken

Wolharige mammoeten hadden een groot hoofd met een heuvel, een hoog schouderblad en een naar beneden aflopende rug. De jongen mammoeten hadden dat niet en zagen er meer uit zoals de Aziatische olifant eruit ziet. Het uiteinde van de slurf was aan de bovenkant als een lange spitse vinger en de onderste flap was aan het uiteinde breder.

Leeftijd van de wollige mammoeten

Moderne olifanten kunnen ongeveer 60 jaar worden. Hoe oud een zoogdier kan worden kan gerelateerd worden aan zijn grootte. Hoe oud een mammoet is geworden kun je opmaken uit zijn slagtanden. De ouderdom van een mammoet kan ruwweg bepaald worden door de groeiringen van zijn slagtanden te tellen. Tevens kun je in de slagtand hoofdlijnen vinden die voor elk jaar staan en dagelijkse lijnen. De donkere banden op de slagtand staan voor de zomerse perioden. Het is dus mogelijk om te bepalen in welk seizoen de mammoet is gestorven. Slagtanden groeiden minder snel in de winter, tijdens een ziekte of wanneer het mannetje uit de kudde is verbannen. Een mammoetmannetje kon ongeveer tot veertig jaren groeien en een vrouwtje tot haar vijfentwintigste. Het eerste stel kiezen was versleten als de mammoet 18 maanden oud was. Na tien jaren kregen ze hun derde set tanden en de laatste tandenwisseling vond plaats als ze dertig waren. Als de laatste kiezen versleten waren dan stierven ze.

Slagtanden van de wolharige mammoet

De wolharige mammoet had lange kromme slagtanden. De grootste die ooit gevonden is was 4,2 meter lang en 91 kilo zwaar. De vrouwtjes hadden waarschijnlijk kleinere en dunnere slagtanden of geen slagtanden. Ze groeiden in een spiraal naar elkaar toe en soms kruisten ze elkaar. Ze waren bijzonder gevarieerd en asymmetrisch. Kalveren hadden melktanden die na een jaar, door blijvende slagtanden vervangen werden. De slagtand bleef het gehele leven doorgroeien wel 2,5 tot 15 centimeter per jaar. Vrouwelijke Aziatische olifanten hebben geen slagtanden dat zou misschien een aanwijzing kunnen zijn dat het wolharige mammoetvrouwtje geen slagtanden had.

Gebruik slagtanden

De slagtanden werden gebruikt om het territorium te verdedigen en om vrouwtjes aan te trekken. Het had geen zin om met de slagtanden te steken maar ze konden er wel mee slaan. Jonge mammoeten en zieke mammoeten waren kwetsbaar voor wolven en hyena's. Het was ook mogelijk dat de slagtanden als schoppen werden gebruikt om de begroeiing te bereiken of om het ijs te breken om te drinken. De slagtanden konden ook gebruikt worden om voedsel op te graven en om boomschors te verwijderen. Sporen van dit gebruik zijn aangetroffen op de gevonden slagtanden.

Kiezen van de wolharige mammoet

Wolharige mammoeten hadden vier kiezen, twee aan de onderkant en twee aan de bovenkant. Gedurende zijn hele leven had een wolharige mammoet zes keer een nieuwe set kiezen. Elke keer dat de kiezen gewisseld werden, werden ze groter en kregen ze meer richels. Problemen met de tanden kon voor veel gezondheidsproblemen zorgen. Uit de onderzochte tanden bleek dat sommige mammoeten cariës of kanker hadden.

Kauwen

De wolharige mammoet had aangepaste kiezen met meer platen en een hogere kroon dan de zuidelijke mammoeten vanwege hun dieet van ruwe toendra-grassen. Het voedsel werd gekauwd door de kaakspieren te gebruiken waarmee de onderkaak naar voren werd bewogen en de mond te sluiten en naar achteren te bewegen als de mond weer geopend werd. De scherpe tanden maalden en sneden het voedsel op die manier. De tanden waren slijtvast.

Verspreiding en leefgebied van de wollige mammoeten

De wolharige mammoet kwam voor in Noord-Azië, delen van Europa en het noordelijke deel van Noord-Amerika. De steppe was zijn leefgebied. De steppe was begroeid met gras, heesters, kruidachtige planten en wat bomen. DNA-onderzoek uit 2008 bleek dat het om twee verschillende groepen wollige mammoeten zou gaan eentje die 45.000 jaren gelden uitstierf en eentje die rond 12.000 jaren geleden uitstierf. De tweede groep had een veel grotere verspreidingsgebied. In Noord-Amerika in South Dakota zijn sporen gevonden van de wolharige mammoet en de Colombiaanse mammoet. Beide soorten zijn in South Dakota voorgekomen of ze hier samen woonden of na elkaar is onduidelijk.

Voedsel van de wolharige mammoet

Wolharige mammoeten aten plantaardig voedsel zoals grassen, mossen, bloeiende planten, boomschors en kruidachtige planten. Om te kunnen groeien hadden ze gevarieerde voedsel nodig. Een volwassen mammoet moest zo 180 kilo per dag eten en was een groot gedeelte van de dag bezig om voedsel te zoeken. De slurf werd gebruikt voor het plukken van de bloemen, het afscheuren van bladeren en takken. Het duurde vrij lang voordat de mammoetjongen overgingen op het eten van planten, pas als ze twee of drie waren. Dit kan duiden op dat het langere periodes moeilijker was om voedsel te krijgen.

Uitgestorven mammoeten

Ongeveer 10.000 jaren geleden is de wolharige mammoet uitgestorven. Op de eilanden Sint Paul en Wrangel nog later. Op deze eilanden ging het om kleinere wolharige mammoeten. Op de Channel Islands voor de kust van Californië zijn sporen gevonden van dwergmammoeten die zijn voortgekomen uit de Colombiaanse mammoet. Er zijn sporen aangetroffen dat er door de vroege mens zoals ook de paleo-indianen op de mammoeten gejaagd werd.

Klimaatverandering of overbejaging

Het is onduidelijk of de oorzaak van het uitsterven de overbejaging was of klimaatverandering waardoor de leefgebieden van de mammoeten kleiner werden of zelfs verdwenen. Het kan ook zijn dat de mammoeten zijn uitgestorven door een combinatie van deze twee mogelijke oorzaken. De mammoet populaties stierven geleidelijk uit. De meesten verdwenen ongeveer 12.000 jaren geleden. De laatste populatie op het vasteland stierf 9.650 jaren gelden uit op het kyttyk-schiereiland in Siberië. Uit DNA-onderzoek van de overblijfselen van de mammoeten kon worden geconcludeerd dat er twee grote dalingen van de populaties zijn opgetreden. De eerste vond 280.000 jaren geleden plaats en daar hebben de mammoeten zich van hersteld. De tweede was rond 12.000 jaren geleden en die was funest. Door klimaatveranderingen werd het leefgebied van de mammoeten steeds kleiner. Zo liep het leefgebied van 6.700.000 42.000 jaren geleden vierkante kilometers terug tot nog maar 800.000 vierkante kilometers zo'n 6.000 jaren geleden. De mammoeten hadden echter 125.000 jaren geleden al een groter habitatverlies overleefd. Sommige wetenschappers vonden dat er niet genoeg bewijs was om definitief te kunnen zeggen dat de mens op de mammoet heeft gejaagd. In Polen heeft men wel bewijs van de jacht op de mammoet van de mens gevonden.

De wolharige mammoet van Wrangel

De laatst bekende populatie op het eiland Wrangel stierf zo'n 4.000 jaren geleden uit. De laatste mammoetpopulatie is, zo blijkt uit genetisch bewijs, plotseling uitgestorven. Het is bekend dat de laatste mammoetenpopulatie op het eiland Wrangel last had van allerlei genetische defecten omdat de populatie zo klein was en er als het ware geen nieuw bloed meer bij kwam. Het zou kunnen dat deze genetische aftakeling verantwoordelijk was voor het uitsterven van deze populatie. Hoewel volgens wetenschappers van het natuurgeschiedenis museum in Zweden die het DNA van de Wrangel mammoet onderzocht hebben geconcludeerd kan worden dat de genetische afwijkingen niet de reden zijn geweest van de uitsterving van die mammoeten. De mammoetbevolking op het eiland Sint Paul stierf waarschijnlijk uit door een tekort aan zoet water.

Het Mammoth Genome project

In 2008 is de Universiteit van de staat Pennsylvania begonnen met een onderzoek naar de mogelijkheid om het DNA van de Afrikaanse olifant aan te passen om zodoende een mammoet-olifant te creëren. Als dat zou lukken dan zou de embryo in een Aziatische olifant kunnen worden geïmplanteerd. Als het technisch al mogelijk zou zijn dan zijn er nog allerlei ethische bezwaren. Er is te weinig leefgebied voor een degelijke mammoet-olifant en het zou ook niet goed zijn voor een dergelijk sociaal dier als er maar een enkel exemplaar zou bestaan. Het zou beter zijn om alle inspanningen op het overleven van de huidige olifantenpopulaties te richten.

Project Harvard University

Een geneticus George M. Church, werkzaam aan de Harvard universiteit, probeert een mammoet-olifanthybride te maken met behulp van DNA afkomstig uit bevroren mammoetkarkassein. Het gaat er niet om, om een echte wolharige mammoet te creëren maar een hybride olifant met enkele kenmerken van een wolharige mammoet.

Somatische cel-kernoverdracht

Omdat men zacht weefsel heeft gevonden van de wollige mammoeten, zij het bevroren, wordt over het algemeen gedacht dat de mammoet op wetenschappelijke wijze zou kunnen worden nagebootst. Bij klonen zou het DNA-bevattende kern van de eicel van een vrouwelijke olifant verwijderd worden en vervangen worden door een kern van wollig mammoetweefsel. Dat proces wordt somatische cel-kernoverdracht genoemd. Er is echter nog geen levende mammoetcel gevonden.

DNA-onderzoek

Met het vele materiaal dat er gevonden is was het makkelijk om DNA-onderzoek te doen. Enige bevindingen van het DNA-onderzoek:

• de Aziatische olifanten zijn de levende olifanten die het meest verwant zijn aan de wolharige mammoet;
• de Afrikaanse olifant is voortgekomen uit een andere afstammingslijn maar desondanks blijkt uit DNA dat de Afrikaanse olifant en de wolharige mammoet voor ongeveer 99% identiek zijn.

Vergelijking aan de hand van tanden

Aan de hand van de tanden van mammoeten die gevonden zijn kunnen verschillende soorten herkend worden. Hele primitieve soorten hadden weinig richels op de tanden en naarmate nieuwe soorten zich ontwikkelden namen het aantal richels op de tanden toe zodat er meer schurend voedsel gegeten kon worden. Naarmate dat de soorten zich verder ontwikkelden werden de kronen groter en de schedels groter maar ook korter zodat het gewicht van het hoofd niet te zwaar werd. Het bewijs van deze evolutie zijn de schedels van de wollige en Colombiaanse mammoeten.

De mens en de wolharige mammoet

Moderne mensen en mammoeten hebben vanaf 30.000 en 40.000 jaren geleden samengewoond. Voor deze periode waren het de Neanderthalers die met de mammoeten te maken hadden. Ze gebruikten de botten voor gereedschap en bouwmaterialen. Het belang voor de mens van de mammoet in die periode mag niet onderschat worden. Bij de open haarden werden soms ook botten gebruikt. Waarschijnlijk zijn deze botten niet afkomstig van mammoeten die zijn gedood voor hun botten maar waren het botten van mammoeten die al duizenden jaren dood waren. Verder werden er gereedschappen, meubels, en muziekinstrumenten van gebouwd. Soms werden de schouderbladen gebruikt om tijdens een begrafenis de dode lichamen te bedekken.

Gebruik slagtanden bij bouw woningen

De botten van de mammoeten werden gebruikt door de Neanderthaler en de moderne mens als bouwmateriaal voor woningen. Het ging om cirkelvormige hutten met een omvang van 24 vierkante meters. De grote botten vormden de basis van de hutten en de slagtanden werden gebruikt bij de ingang. De huiden werden over het dak gespannen waarbij ze door de botten of slagtanden op hun plek gehouden werden. Van het ivoor werden kunstvoorwerpen gemaakt en wapens zoals speren, dolken en een boemerang.
Het is niet bekend in hoeverre de oermensen afhankelijk waren van het mammoetvlees. Het bewijs dat er ook echt op mammoeten gejaagd werd door de mens kwam toen twee wolharige mammoeten werden gevonden in Wisconsin, Verenigde Staten waaruit bleek dat ze waren afgeslacht door paleo-indianen.

Bevroren exemplaren van de wolharige mammoet

Het eerste volledige exemplaar werd ontdekt in de buurt van Lena in 1799 door Schumachov, een Siberische jager. Hij liet het ontdooien zodat hij de slagtanden kon weghalen en verkopen. In 1806 hoorde Michael Friedrich Adams over de bevroren mammoet. Toen hij de mammoet bezocht bleek dat de organen en het vlees van de mammoet en zijn slurf waren opgegeten door wilde dieren. Adams besefte al snel dat het ondanks dat het karkas was aangevreten het nog steeds de meest complete mammoet aller tijden was. Adams herstelde het skelet en hij kocht een paar slagtanden. De reconstructie was grotendeels correct alleen waren de slagtanden verkeerd om geplaatst.