Dodemansduim – Koraal in Zeeland en op de Waddeneilanden

Dodemansduim is een koraalsoort die voorkomt in de Nederlandse wateren. Vooral in de Zeeuwse deltagebied treffen duikers de koraal aan. Op de Waddeneilanden spoelt sporadisch een stuk dodemansduim aan en dat is dan steevast een bijzonderheid. Zo af en toe vinden badgasten een dodemansduim op het strand. De foto's zijn allemaal van dodemansduimen die op het strand van Ameland zijn gevonden. Wat je op het strand vindt haalt het niet de verschijning onder water. Dat is een vormen- en kleurenpracht waar de duikers van kunnen genieten. De niet-duikende mensen moeten het dan doen met een plaatje uit een boek.

Dodemansduim

Het is een rare naam voor een stukje koraal: dodemansduim. Het is een zachte koraalsoort of lederkoraal, ongeveer zo hard als kraakbeen. Wanneer de poliepjes ingetrokken zijn of wanneer een brok dodemansduim op het stand aanspoelt, heeft het de structuur van een leerachtige duim, een duim van een dode zeeman: dodemansduim. Linnaeus beschreef in 1758 de soort als Alcyonium digitatum. In Nederland komt de soort voor in de Oosterschelde en, wat minder algemeen, in de Noordzee. Het leeft in korstvormige kolonies van ongeveer 5-10 mm. In de kustzone worden grotere kolonies gevonden die tot 10 centimeter kunnen groeien en in de Noordzee worden ze nog groter aangetroffen. Deze dodemansduim kan wel 20 centimeter groot worden. De vertakkingen van het koraal zijn bedekt met kleine poliepjes die elk acht tentakels hebben. Die tentakels zijn zo klein, dat ze alleen met een vergrootglas zijn te zien. In het Zeeboek is dodemansduim ingedeeld bij de zeeanemonen.

De poliepjes van de kolonie, altijd doorschijnend wit, zijn en 6 tot 8 mm groot. Ze hebben vaak een witte koloniestam, maar hij kan ook gekleurd zijn zoals geel of oranje. Bij oudere kolonies ontstaan duimdikke uitstulpingen, die ook wel lobben worden genoemd, die qua vorm en kleur op een hand met vingers lijken. De vingerdikte is doorgaans 1 tot 3 cm. Nog grotere kolonies kennen vertakkingen. De poliepjes stulpen uit maar worden bij de minst of geringste verstoring ingetrokken. De dodemansduim heeft dan een sponsachtig uiterlijk. De in het koraallichaam teruggetrokken poliepjes zijn dan als putjes te zien. De poliepjes zijn erg schrikachtig en als ze eenmaal binnen zitten duurt het urenlang voor ze weer naar buiten komen.

Beneden de laagwaterlijn

Dodemansduim zit altijd onder water, je vindt hem daarom niet op het wad waar de wadplaten droogvallen. Ze zitten beneden de laagwaterlijn en ze zijn te vinden tot een diepte van ongeveer 100 m. Ze groeien op een harde ondergrond, op bijvoorbeeld steen, en houden van plekken waar een sterke stroming staat. Je kunt ze bijvoorbeeld ook op de dijkvoet die met steenstort bekleed is vinden. Er zijn dodemansduimen die van kleibodems houden en soms zetten ze zich vast op andere levende organismen, zoals grote schelpdieren als noordhoren, wulk en slakkenhuizen waarin heremietkreeften huizen. De poliepjes bewegen met hun tentakeltjes door het water en filteren daarmee hun voedsel, plankton, uit het water. Dodemansduim kan zich op twee manieren voortplanten, geslachtelijk en ongeslachtelijk. Ongeslachtelijke voortplanting staat aan de basis van een kolonie. De kolonies bevruchten elkaar geslachtelijk.

Skelet van kalknaalden

Het zachte koraal of lederkoraal is niet zo zacht als het klinkt. Het lijkt zacht en poreus, maar de soort heeft een skelet van kalknaalden. Dodemansduim heeft het vermogen om zeer onsmakelijke stoffen te produceren waarmee het rovers op afstand houdt. Sommige van die stoffen zijn zelfs giftig. Slangesterren, een zeester met lange armen, is een concurrent van de dodemansduim. Soms sterven er in een strenge winter veel slangesterren en dat komt het aantal dodemansduimen dan weer ten goede. Die heeft dan alle ruimte om te groeien en duikers zien dan vaak een toename van deze soort.

Atlantische Oceaan

De dodemansduim wordt in de oostelijke Atlantische Oceaan aangetroffen. Hij is te vinden in de wateren rond IJsland, bij Noorwegen tot aan Portugal. In de Noordzee is het vrij zeldzaam en wordt de dodemansduim soms aangetroffen op wrakken en op de Klaverbank, een zand- en grindbank op 160 km ten noordwesten van Den Helder. De koraalsoort is het meest bekend vanuit de Oosterschelde bij Schouwen en Noord Beveland en komt in het mondingsgebied van de Oosterschelde voor. Ook wordt het steeds meer in het Grevelingenmeer bij Goeree-Overflakkee gezien. Daar was de dodemansduim bijna geheel verdwenen. Sinds 1994 werden er steeds minder dodemansduimen gezien; men dacht dat de soort in Nederland was uitgestorven. Sinds 2012 is dodemansduim aan een opleving bezig.

Bedreigingen

Waarnemingen van de soort namen sinds 1994 voortdurend af en het had er alle schijn van dat ze in de Nederlandse wateren zo goed als uitgestorven was. In 2012 is er echter sprake van een plotselinge opleving in de Oosterschelde en een paar jaar later wordt er meer dodemansduim gezien dan in 1994. Intensieve visserij is een bedreiging voor de dodemansduim. De netten trekken de koraal los of vernielt het. De intensieve visserij zorgde er ook voor dat harde ondergronden verdwenen. De vissers hebben veel stenen van de bodem gehaald omdat hun netten erachter bleven hangen waardoor ze kapot gingen. Wegwerken van die harde ondergrond decimeerde tevens de dodemansduim.

Klaverbank

De Klaverbank is een gebied waar de dodemansduim leeft. Het is een Natura-2000 gebied, een internationaal erkend natuurgebied, dat beschermd zou moeten worden. Om het leefgebied van de dodemansduim te waarborgen zou de Klaverbank met rust gelaten moeten worden, maar het is een grindbank waar grindwinning plaatsvindt. Bescherming van het gebied betekent dat de grindwinning en visserij zouden moeten stoppen. In 2015 blijkt er veel dodemansduim te groeien met een grote kleurvariatie. In de Oosterschelde wordt in 2016 ook regelmatig dodemansduin gesignaleerd.

Namen

• Nederlands Dodemansduim of doômansduim
• Latijn: Alcyonium digitatum
• Engels: Dead man’s fingers
• Duits: Tote Mannshand of Nordische Weichkoralle
• Deens: Dødningehind

Lees verder

• Snotolf – strandvondst
• Bultrugstranding - Draaiboek walvisstrandingen
• Bultrug - stranding op de Razende Bol
• Bultrug op Ameland - walvis op het strand
• Bruinvissen in de Noordzee en kadavers op het strand