Een van de grootste wespen van Europa; de hoornaar

De hoornaar (Vespa crabro) is een soort wesp die tot 4 cm groot kan worden. Een indrukwekkende verschijning die weinig kwaad in de zin heeft. Wanneer de hoornaar bij jou in de tuin z'n gigantische nest heeft gebouwd, kun je er bijna zeker van zijn dat je die zomer weinig last hebt van ander ongedierte zoals bijvoorbeeld de veel agressievere 'gewone' wesp. Men zegt echter ook dat hij met zijn steek een paard kan doden en men noemt hem bovendien de moordenaarswesp. Waar of onzin?

De hoornaar: vriend of vijand?

We treffen soms een wel heel speciale soort wesp aan, de hoornaar. Deze sociale wespen zijn meer dan twee maal zo groot dan de gewone wesp. Speciaal omdat hij veel zeldzamer is en sociaal omdat hij in groepsverband leeft.

Beschrijving van de hoornaar

Het borststuk en de kop zijn roodbruin gekleurd en het achterlijf geel met enkele zwarte strepen. De hoornaar valt niet alleen op door z'n roodachtige borststuk en felle geluid. Ook z'n afmeting is indrukwekkend. Werksters zijn 18 mm tot 25 mm, mannetjes tot 28 mm lang en een koningin kan wel 40 mm groot worden! Ze hebben 6 poten en 4 vleugels. Het lijkt alsof ze maar twee vleugels hebben doordat de twee achterste vleugels veel kleiner zijn dan de twee voorste.

Functie van de hoornaar

Door z'n angstaanjagende grootte is de hoornaar een goede insectenbestrijder. Hij kan grotere prooien aan dan de andere wespen. Ze zijn bovendien erg nuttig omdat ze de natuur opruimen door bijvoorbeeld dode bijen mee te nemen.

Voedsel

In tegenstelling tot kleinere wespen zal je een hoornaar nauwelijks tegenkomen op het terras; de hoornaar is niet geïnteresseerd in dit soort zoetigheden. Over het algemeen zijn ze op zoek naar eiwit- en suikerhoudend voedsel en dan vooral voor het voeden van de larven. De larven hebben namelijk dierlijk voedsel nodig. Ze jagen daarom op andere insecten (bijen, rupsen, spinnen, libellen). Vaak bijten ze de kop en de poten van de insecten af omdat die geen voedingswaarde hebben. Ze kauwen vervolgens de borststukjes fijn en nemen dat mee naar het nest. Een volwassen hoornaar eet geen dierlijk voedsel meer. Om de temperatuur van het broednest op peil te houden (ca. 29 graden Celsius) hebben ze suikers nodig. Via spiertrillingen wekken ze warmte op, waardoor ze energie verbruiken.

De naam moordenaarswesp hebben ze zeer waarschijnlijk te danken aan de manier waarop ze op andere insecten jagen en verorberen. Voor die dieren is de hoornaar namelijk een geduchte moordenaar.

Nestbouw en levenscyclus

In april / mei begint het bevruchte wijfje, de koningin, een geschikte plaats voor het nest te zoeken. Dit kan in een holle boom zijn, een legkastje van een vogel, onder de dakpannen of het balkenwerk van een dak, of zelfs vrijhangend in een boom. Wanneer ze een geschikte plek heeft gevonden begint ze met de bouw van het nest. Het nest wordt altijd gebouwd op een niet-vochtige plaats. Het nest wordt van rottend hout gemaakt. Het bouwmateriaal wordt fijngekauwd en vermengt met een kleverige speekselafscheiding waardoor er een papierachtige grijze massa ontstaat.

Zij begint met het bouwen van enige broedcellen en legt daar enige eieren in. Ze schermt de eieren en broedcellen af met de papiermassa en gaat in haar eentje verder met het bouwen van het nest en het voeren van de larven. Uit die eerste eieren ontwikkelen zich de werksters. Zij nemen het bouwen van de broedcellen over van de koningin en verzorgen verdere broed. De functie van de koningin is nu alleen nog het leggen van de eieren.

Eerst worden er alleen maar werksters geboren, pas in de nazomer komen de geslachtsrijpe wijfjes en angelloze mannetjes erbij. De mannetjes bevruchten de wijfjes. De hele kolonie kan in de loop van de zomer uitgroeien tot zo'n 4000 exemplaren.
In het najaar, tijdens de eerste nachtvorsten, sterft de hele kolonie uit behalve de bevruchte wijfjes. Deze wijfjes zoeken een geschikte plek om te overwinteren en zijn de koninginnen van het jaar daarop. De cyclus is rond.

Bijzonderheden

De hoornaar is de enige papierwesp die ook 's nachts jaagt. Bij een brandende lantaarn zie je ze dan ineens omdat ze worden aangetrokken door prooidieren die op het licht afkomen.
De larven produceren voor de werksters en de koningin een zoetige vloeistof, die ze uitbraken en die door de werksters en de koningin weer wordt opgezogen. Zij worden dus gezoogd door de larven. Het verschijnsel dat ze jongen de ouderen van voedsel voorzien noemt men trofallaxis.

Schade en gevaar

Hoornaars kunnen hinderlijk zijn, al zijn ze veel minder hinderlijk dan de gewone wesp. De mate waarin iemand ze als hinderlijk ervaart is vaak afhankelijk van de plaats van het nest en van de aanvliegroute én van de persoon zelf.
Het wordt door de hoornaars niet op prijs gesteld wanneer je in de aanvliegroute terecht komt. Niet doen dus. Wanneer een nest in een holle ruimte is gemaakt, kun je het tot op een meter naderen. Wanneer een nest echter vrijhangt kun je beter de veilige afstand van 5 meter aanhouden.

Net als bij gewone wespen zijn voor een niet-allergisch mens circa 500-1000 steken nodig om dodelijk te kunnen zijn. Nesten zijn namelijk zelden zo groot en slechts één op de tien dieren uit het nest zullen steken. De kans wordt daardoor verwaarloosbaar klein.

Hoornaars kunnen schadelijk zijn voor bijenhouders. De hoornaars steken namelijk de bijen dood en zuigen vervolgens de honing uit hun maag.

Gebieden waar ze te vinden zijn

Vroeger kwam de hoornaar veel in Nederland voor. In de jaren 50 / 60 is hij bijna helemaal verdwenen waarin landbouwgiffen als DDT een grote rol hebben gespeeld. Het aantal neemt sinds de jaren '90 weer toe. In het oosten en zuiden van het land zijn ze meer aanwezig dan in het westen. Dit heeft o.a. te maken met de hoeveelheid bossen en de zandgronden. Soms wordt hij gezien in de duinen. In poldergebieden en op de Zeeuwse klei komt hij veel minder vaak voor.

Een steek van een hoornaar

De hoornaar is een stuk vriendelijker dan de meeste andere wespensoorten maar hij zal zeker steken als hij in het nauw gedreven wordt. Men zegt wel dat een steek van een hoornaar een paard kan doden. Dit is een fabel. Het gif is vergelijkbaar met dat van bijen en andere wespen maar niet exact hetzelfde. Het bevat een relatief grote hoeveelheid van de neurotransmitter acetylcholine waardoor de steek wel zeer pijnlijk is.

Een steek kan gevaarlijk zijn als de steek direct in een bloedvat plaats vindt en wanneer men in de mond, keelholte of hals gestoken wordt. Een steek is bovendien gevaarlijk voor mensen die allergisch zijn voor die giftige stoffen. Wordt iemand na een steek onpasselijk of duizelig, ga dan direct naar de huisarts of de EHBO-post in een ziekenhuis!

Gestoken

• Koel de plek met natte doeken of een washandje met ijsblokjes erin
• Niet krabben of wrijven

Kwakzalverij of medicijn na een pijnlijke steek?

• Doe er ammoniak op.
• Meteen onverdund wasmiddel erop doen dan is de pijn zo over.
• Maak een suikerklontje nat met speeksel en wrijf dit over de pijnlijke plek.
• Leg een (droge) aspirine op de pijnlijke plek. Het gif trekt uit de steek, in de tablet. De verdovende stoffen uit de aspirine trekken in de steekplek.
• Maak een wat shag nat en doe dit op de pijnlijke plek.
• Doe sigaretten-as op de pijnlijke plek.

Een wespennest bij je thuis

Wespen worden beschouwd als schadelijk en mogen derhalve vernietigd worden. Je kunt hiervoor contact opnemen met de brandweer of een plaatselijke imker wil ook nog wel eens behulpzaam zijn. Stop nooit de uitvliegopening van het nest dicht!
Mocht je de hoornaars en de plek van het nest niet als hinderlijk ervaren, dan kun je deze insectenvangers ook gewoon laten zitten.