Hebben Goudvissen echt een geheugen van drie seconden?

Een veelgehoord ‘feit’ over goudvissen is dat ze een geheugen hebben van slechts drie seconden. Is dit werkelijk zo, of is dit een mythe die in het leven is geroepen om het geweten te sussen van goudvishouders die een vis in een kleine kom stoppen? In laboratoria is veelvuldig vastgesteld dat goudvissen in korte tijd de weg leren vinden in een doolhof. Ook zijn er aanwijzingen gevonden dat goudvissen weten hoe laat het is.

Schuldgevoel

Als kinderen aan hun ouders vragen of het niet zielig is dat hun goudvis in een kleine kom zwemt en of hij zich niet verveelt, is het antwoord vaak dat de vis na een paar seconden al vergeten waar hij net zwom. Vissen zouden maar een geheugen van twee of drie seconden hebben. Deze ouders geloven dit vaak zelf, omdat ze zelf de mythe over het goudvissengeheugen al zo vaak gehoord hebben.

Of het echt zielig is voor de vis en of hij zich verveelt is moeilijk te beantwoorden. Een feit is wel dat de vissen tot meer in staat zijn dan de meeste mensen denken, en dat ze zich bepaalde dingen kunnen herinneren tot wel drie maanden of langer. Zo kunnen goudvissen in twee dagen al bijna feilloos leren de goede uitgang te vinden in een doolhof en kunnen ze leren om op een bepaald tijdstip voedsel te komen halen.

Doolhof

In een psychobiologisch laboratorium in Sevilla wordt al jaren onderzoek gedaan naar de hersenen van goudvissen (1). Zij hebben ontdekt dat de hersenen van goudvissen veel meer overeenkomsten vertonen met die van zoogdieren dan voorheen gedacht werd in de wetenschappelijke wereld (er werd altijd aangenomen dat de hersenen van de goudvissen te simpel waren om gecompliceerde functies zoals geheugenfuncties uit te voeren). Eén van deze overeenkomsten is dat de goudvissen een hersengedeelte hebben dat lijkt op de hippocampus bij zoogdieren. Van de hippocampus is al lange tijd bekend dat hij betrokken is bij veel geheugenprocessen, zoals ruimtelijk geheugen. Deze wetenschappers hebben uitvoerig aangetoond dat goudvissen in korte tijd de weg leren te vinden uit een doolhof. Bovendien herinneren ze zich deze route nog maanden lang. Wanneer bij de vissen het hersengedeelte dat dezelfde functie als de hippocampus lijkt te hebben chirurgisch wordt verwijderd, verliezen ze dit vermogen om routes te leren. Uit deze experimenten blijkt dat goudvissen in elk geval een goed ontwikkeld ruimtelijk geheugen hebben, wat meer op dat van zoogdieren lijkt dan vaak gedacht wordt.

Klokkijken?

Uit experimenten van psycholoog Dr. Phil Gee van de universiteit van Plymouth is gebleken dat goudvissen een goed besef van tijd hebben (2). Hij leerde een groep goudvissen voedsel te verkrijgen door tegen een hendel aan te zwemmen. Toen de vissen dit eenmaal onder de ‘knie’ hadden werd hun geleerd dat er slechts op een bepaald uur van de dag eten beschikbaar was. De vissen leerde al snel vlak voor het juiste tijdstip tegen de hendel te zwemmen, en stopten hiermee zodra er niks meer uit kwam aan het eind van het uur. Ook deze informatie herinnerden ze zich tot maanden na het experiment.

Verschillende soorten geheugen, en de belevingswereld van dieren

Het is dus duidelijk dat vissen meer in hun mars hebben dat meestal wordt gedacht. Maar het feit dat ze een goed ruimtelijk geheugen en tijdsbesef hebben hoeft nog niet te betekenen dat vissen zich vervelen of ongelukkig zijn in hun kleine kom. Van dit soort emoties wordt door veel wetenschappers beweerd dat de meeste dieren ze niet bezitten. Alleen primaten zouden het hersengedeelte in de prefrontale kwab hebben waar deze emoties bewust beleefd worden. Tegen deze stelling zijn de laatste tijd weer aanwijzingen gekomen. Zo zouden honden bijvoorbeeld in staat zijn om blijdschap, depressie en rouw te beleven. Of dit voor goudvissen geldt is nog niet onderzocht.

Een tweede punt dat van belang is bij het beantwoorden van de vraag of vissen ongelukkig zijn in hun kom is dat er (bij mensen in ieder geval) verschillende soorten geheugen bestaan. De twee bekendste zijn het korte- en het lange-termijn geheugen. Maar er bestaat bij mensen ook zoiets als een impliciet en een expliciet geheugen. Het expliciet geheugen is het geheugen voor herinneringen waarvan we ons bewust zijn, zoals wat we gister gedaan hebben, of wat de meisjesnaam van je moeder is. Van impliciete herinneringen zijn we ons niet bewust, maar ze beïnvloeden ons gedrag wel. Zo zijn vaardigheden als lopen of fietsen opgeslagen in het impliciet geheugen. Maar ook klassiek conditioneren is een vorm van impliciet geheugen. Een voorbeeld hiervan is naar de WC moeten als je een kraan hoort lopen (omdat je dit geluid associeert met plassen), of het watertanden als je lekker eten ruikt. Het is goed denkbaar dat wanneer een goudvis geleerd heeft om op een bepaald tijdstip tegen een hendel te zwemmen of de weg heeft leren vinden in een labyrint, dit opgeslagen ligt in zijn impliciet geheugen. Deze vaardigheden hoeven dus niet te betekenen dat een goudvis zich bewust gebeurtenissen herinnert.

Conclusie

Goudvissen hebben een geheugen aanzienlijk langer dan drie seconden. Dit bewijst echter niet dat de vis zich verveelt. Maar het is tot op heden ook niet bewezen dat goudvissen zich niet vervelen. Hier komt hopelijk in toekomstig onderzoek meer duidelijkheid over.