IJsheiligen en het weer

Het weer voorspellen zonder computer is tegenwoordig ondenkbaar. Ooit was er een tijd dat voorspellen heel anders ging en dat er veel volkswijsheden bestonden die daarbij hielpen. “IJsheiligen” is daarbij een begrip dat al rond het jaar 1000 bestond. Die heiligen zijn met z’n vieren St. Mamertus, St. Pankratius, St. Servatius en St. Bonifatius en hebben hun naamdagen op 11, 12, 13 en 14 mei. Bekend is dat tot en met 14 mei nog nachtvorst voor kan komen maar de kans is daarna veel kleiner waardoor bloemen en planten na die datum naar buiten kunnen.

Nachtvorst en bloemen en planten

Zij worden IJsheiligen genoemd omdat er op die data nog gevaar is voor koude nachten met vorst. Relatief koud zeewater kan op het land plotselinge veranderingen van de temperatuur veroorzaken. Dit kan zelfs nog in juni maar vanaf ongeveer half mei wordt de kans daar op steeds kleiner. De IJsheiligen staan daarom op de grens van voorjaarsweer naar een periode met meer zomers karakter. Het is heel verstandig om daarom pas ná de IJsheiligen planten in de volle grond te zetten of bloemen in potten of borders.

Het heiligengetal drie

Maar er is iets vreemds aan de hand met die heiligen waardoor je, als je de datum wel heel precies wilt aanhouden, een probleem hebt. Er zijn vier heiligen maar er tellen er maar drie omdat drie het heiligengetal is. In sommige landen wordt Mamertus 11 mei en in andere Bonifacius 14 mei niet meegeteld. (Deze heilige Bonifacius is niet degene die in 754 te Dokkum werd vermoord en zijn naamdag op 5 juni viert.) Eveneens afwijkend is dat Duitsland, Hongarije en Zwitserland in het verleden ook 15 mei (aangeduid als koude Sophie) nog tot de periode van de IJsheiligen rekenden. Sophie was in de elfde eeuw beschermelinge van de vorst. In het Alpengebied werden indertijd op die dagen vuren ontstoken ter bescherming tegen de vrieskou.

Meten op klomphoogte door het KNMI

Het KNMI heeft de eerste week van mei wel eens zeven graden vorst aan de grond gemeten. De term vorst aan de grond wordt gebruikt in plaats van nachtvorst. Normaal wordt de temperatuur gemeten op 1.50 meter boven de grond. Vorst aan de grond, ook wel klomphoogte genoemd, wordt op 10 centimeter hoogte gemeten. De lucht vlak boven de grond koelt sterker af dan op 1.50 meter hoogte. Andere metingen gaven aan dat de volkswijsheid van de IJsheiligen niet klopt en je eigenlijk van “Warmteheiligen” zou kunnen spreken. In mei kunnen regelmatig koude golfbewegingen optreden maar dat kan ook eerder of later. Maar het blijft zo dat de eerste helft van mei de nachtvorst veel schade kan aanrichten aan land- en tuinbouwgewassen waarvan er veel in volle bloei staan. Dat is meer dan genoeg reden voor de kwade reputatie van de ijsheiligen.

Weerspreuken die betrekking hebben op de IJsheiligen:

"Pancraas, Servaas, en Bonifaas,
brengen sneeuw en ijs helaas!"

"Voor IJsheiligen de bloempotten buiten,
veelal kun je er dan naar fluiten,
wacht af tot de heiligen zijn voorbij,
de bloemen zijn u daarvoor blij."

"Het kan vriezen tot in mei,
tot de IJsheiligen zijn voorbij."

"Al is Mamertus oud en grijs,
houdt hij van vriezen nog en ijs."

"Servaas moet verlopen zijn,
voor de nachtvorst goed en wel verdwijnt."

"Wie zijn schaap scheert voor St. Servaas
houdt meer van wol dan van het schaap."

Mamertus

Mamertus werd aan het begin van de vijfde eeuw in Vienne in Frankrijk geboren. Hij was de broer van de beroemde dichter filosoof Claudianus Mamertus. In het jaar 461 werd hij tot bisschop van zijn geboortestad Vienne gekozen in welke functie hij in aanvaring kwam met paus Hilarius. De precieze reden van het conflict is niet bekend maar zou gaan over de aanstelling van een bisschop of over de samenvoeging van bisdommen. In het jaar 470 kondigde Mamertus de zogenaamde Kruisprocessie aan in verband met de vele rampen waar de stad en streek mee te kampen had. Mamertus stierf op 11 mei 475.

Pancratius

Pancratius werd geboren rond het jaar 290. Zijn moeder stierf kort na zijn geboorte en zijn vader een jaar later waarna hij door zijn oom Dionysius werd opgevoed. Rond zijn dertiende jaar vertrok hij naar Rome. Keizer Diocletianus beloofde hem alle heerlijkheden van het leven als Pancratius het geloof in Christus zou afzweren. Maar de inmiddels 14 jarige knaap liet zich niet van zijn geloofsovertuiging afbrengen. Het gevolg was dat de keizer het vonnis over hem uitsprak en hem op 12 mei 304 in het openbaar liet onthoofden. In het jaar 500 bouwde paus Symmachus een basiliek over zijn graf als voorloper van de Basilica St. Pancrazio fuori le mura.

Servatius

Servatius was een van de eerste geloofsverkondigers in het noordelijk gebied. Rond 340 werd hij benoemd tot bisschop van Tongeren. Servatius werd een van de felste tegenstanders van het Arianisme en bestreed deze stroming waar maar mogelijk was. Na problemen is hij vanuit Tongeren naar Maastricht gevlucht waar hij op 13 mei 384 is gestorven. Hij ligt begraven in de Sint Servaas basiliek van Maastricht.

Bonifatius

Over het leven van Bonifatius is weinig bekend. Ook is weinig terecht gekomen in de geschiedschrijving van zijn werken. Hij werd geboren in Rome in de derde eeuw. Hij had de opdracht om in Turkije de relieken van martelaren op te sporen en terug naar Rome te brengen. Uiteindelijk werd hij door de soldaten van de keizer gevangen genomen en gefolterd en stierf op 14 mei 307 de marteldood door in gloeiende pek geworpen te zijn.

Lees verder

• Mooi weer met de Hondsdagen
• Spreekwoorden en gezegden over het weer