Verstening van het Nederlandse landschap

Verstening ofwel het volbouwen van Nederland is een milieuprobleem dat je kunt omschrijven als aantasting van onze leefwereld en dan vooral aantasting van het landschap. Ik onderscheid vier soorten van verstening: verstening door industrialisatie, verstening door de infrastructuur te verbeteren, verstening door recreatie en verstening door verstedelijking.

Voorbeelden van verstening

• Industrialisatie: is het streven om het aandeel van de industrie in de nationale productie te vergroten. Motieven waren de noodzaak om arbeidsplaatsen te verschaffen aan een snel toenemende beroepsbevolking en de betalingspositie t.o.v. het buitenland te verbeteren. = Aanleg van fabrieken, industrieterreinen enz.
• Infrastructuur verbeteren: Aanleg en uitbreiding van vliegvelden, wegen enz.
• Recreatie: Bungalowparken, campings enz.
• Verstedelijking: Aanleg en uitbreiding van dorpen, steden enz.

Oorzaken van verstening

Alle ingrepen gedurende de achterliggende driekwart eeuw in het landschap vloeien voort uit de sterke bevolkingstoename.

Nog ongeveer de helft van de beroepsbevolking was werkzaam in de landbouw ruim honderd jaar geleden. Dat is niet meer dan ongeveer 5% tegenwoordig en de verwachting is dat dit percentage nog verder zal teruglopen in de komende tijd. Daaruit volgt dat de grote meerderheid van die beroepsbevolking werkzaam is in de dienstensector en de industrie, taken die grotendeels worden verricht in het stedelijk milieu. Die ontwikkeling heeft zich voltrokken in een versneld tempo in de jaren na de oorlog, waardoor Nederland is uitgegroeid van een agrarisch land tot een industriestaat. Dit proces was in een tijd van ongekende technische ontplooiing. Bovendien, de materiële welvaart in de laatste 20 tot 25 jaren verschafte mogelijkheden aan velen voor een ander leefpatroon. Bijna iedereen is minder plaatsgebonden dan vroeger door beter vervoer en meer vrije tijd. Hierdoor ontwikkelde zich een mobiele maatschappij in een heel kort tijdsverloop en men verplaatst zich gemakkelijker en sneller dan ooit tevoren.

Verstedelijking

Stadsbewoners hadden de mogelijkheid om buiten de stad te gaan wonen en deden dat, want de enorme bevolkingsgroei maakte het leefklimaat in de groeiende steden minder aantrekkelijk. De auto bleek het middel om werken in de stad en wonen op het land te combineren. Maar de inrichting van het platteland was allerminst berekend op een dergelijke ontwikkeling. De gevolgen waren onbemoedigend voor zowel het land als de stad; een bebouwingsspreiding die nauwelijks of niet werd beheerst. De overheid heeft getracht vanaf 1924 om deze ontwikkeling in betere banen te leiden. Een beleidsvisie op dit vraagstuk kwam pas in 1966, toen de verstedelijking op het platteland was voortgeschreden. Een model voor een beheerste stedelijke groei werd ontworpen in de bekende ‘Tweede Nota over de Ruimtelijke Ordening in Nederland’. Men wilde dat het ontstaan van steden werd voorkomen door de noodzakelijke stedelijke vestigingen te concentreren in bepaalde buitengebiedzones en tegelijkertijd andere delen van ons platteland te beschermen als ‘groene long’. Een goede gedachte, maar de praktijk bleek sterker dan de leer. Veel gave open ruimte is aangetast door verspreide bebouwing sindsdien. Deel drie van de Vijfde Nota is verschenen inmiddels. Hoewel de vragen die bij eerdere nota’s waren, afwijken van de vragen in de Vijfde Nota, zijn opmerkelijke overeenkomsten. De vraag naar aantrekkelijke werk- en woonruimte blijft en een zichtbare scheiding tussen land en stad en het openhouden van open gebieden staat nog steeds centraal in het beleid.

Industrialisatie

De veranderingen die de industrialisatie teweegbrengt, zijn groot. Die ontwikkelingen raakten in een stroomversnelling sinds de laatste wereldoorlog. Grote oppervlakten landbouwgrond werden ontrokken aan hun bestemming en bijvoorbeeld door opspuiting bouwrijp gemaakt voor fabrieken en opslagplaatsen. Allemaal om de werkgelegenheid te bevorderen. Kenmerkend voor deze industriële revolutie is de grotere schaal van de bedrijvencomplexen, bijvoorbeeld de elektriciteitscentrales of de hoogovens in het duingebied van Beverwijk. De groei van Nederland naar een moderne industriestaat werd duidelijk in het landschap, ook ineen reeks andere verschijnselen. Een van de opvallendste is de uitbouw van de infrastructuur: bruggen, havens, kanalen, sluizen, vliegvelden en wegen. Dat schept echter ook problemen naast de welvaart: bodem-, lucht- en watervervuiling, drinkwaterschaarste (en de behoefte aan meer spaarbekkens), stijgende vraag naar energie en verkeersopstoppingen. Zaken die het kwetsbare milieu meer en meer belasten.

Uitbreiding en verbetering van de infrastructuur

Bevolkingsgroei, industrialisatie, recreatie en verstedelijking zorgden ervoor dat het Nederlandse wegennet moest worden uitgebreid en verbeterd. Niet alleen de hoofdverkeerswegen van de provincie en het Rijk, maar ook talrijke wegen in beheer bij gemeenten en waterschappen waren niet meer in staat om het groeiende verkeersaanbod te verwerken. Veel plattelandswegen werden verbreed en verhard, vanwege de agrarische zware transporten met grote landbouwmachines en tankauto’s. De veranderingen die het gevolg zijn daarvan, lijken niet zo spectaculair in vergelijking met bijvoorbeeld de aanleg van autowegen;
Op verschillende plaatsen is het nodig voor de bouw van wegen om omvangrijke grondwerken uit te voeren, waarbij de ecologische situatie drastisch wordt doorkruist. Het voor de aanleg van wegen vereiste zand wordt gewonnen uit de directe omgeving, meestal uit daarvoor gemaakte kolken en plassen. Gevolg: aantasting van de omgeving.

En het probleem stopt niet. Het aantal auto’s neemt als maar toe door de bevolkingsgroei en de nog steeds stijgende welvaart. En meer en meer mensen hebben de mogelijkheid door diezelfde stijgende welvaart om buitenuit te gaan wonen. Waardoor ze moeten pendelen en dat veroorzaakt het fileprobleem: ellenlange files rond het spitsuur. De enige oplossing voor het probleem lijkt aanlegging van meer wegen, wat inhoudt verstening. Maar die aanlegging van meer wegen maakt het probleem verstening alleen maar rond, volgens mij. Want meer wegen betekent een betere infrastructuur en een betere infrastructuur is een betere bereikbaarheid, een betere bereikbaarheid betekent meer verkeer. En meer verkeer zorgt voor het fileprobleem, enz..

Gevolgen van verstening

Alle soorten verstening leiden tot aantasting van de milieukwaliteit, wat inhoudt de afname en de afnemende verscheidenheid van de oppervlakte landschap en natuur.

Fauna

• Het leefklimaat verslechtert.
• Allerlei dieren worden slachtoffer van het verkeer.
• Doorkruiste ecologische hoofdstructuur.

Flora

• Het leefklimaat verslechtert.

Landschap

• Compartimentering.
• Stukken gaaf landschap, natuur en stiltegebieden worden kleiner.
• Horizonvervuiling.

Mensen

• Het leefklimaat verslechtert: minder natuur.
• Indirect geluidsoverlast: verstening door industrie en infrastructuur = fabrieken en verkeer.

Milieu

• Bodemvervuiling
• Indirect luchtvervuiling: verstening door de uitbreiding en verbetering van wegen
• Meer verkeer

Waar doet het probleem zich het sterkst voor en waarom daar?

De ontwikkeling van de werkgelegenheid tussen 1993 en 1997 in de industrie was het grootst in Flevoland. Het is waarschijnlijk dat die industrie-uitbreiding is gedaan om meer werkgelegenheid te scheppen, want de werkloosheid tussen 1990 en 1998 in Flevoland was het hoogst van heel Nederland. Echter, de industrialisatie in Flevoland is lager dan bijvoorbeeld de industrialisatie in Noord-Brabant, want het overgrote deel van de beroepsbevolking in Noord-Brabant is werkzaam in de industrie (de oorzaak is dat de Noord-Brabantse zandgrond nogal ongeschikt is voor landbouw). En bovendien, de ontwikkeling van de werkgelegenheid in de industrie in Noord-Brabant was erg groot. De verstening door industrialisatie is dus het ergst in Flevoland en Noord-Brabant.

De verstening door de infrastructuur te verbeteren is een verschijnsel dat het meeste voorkomt in Zuid-Nederland.

De verstening door recreatie is het grootst langs de kust en in Limburg en Noord-Brabant. Het aantal overnachtingen was het grootste in deze gebieden. Waarschijnlijk omdat deze gebieden een grote landschappelijke en natuurlijke waarde hebben.

De verstening door verstedelijking is het ergst in en om de Randstad. De prognose voor het aantal te bouwen woningen is toch verminderd met honderdduizenden, maar een getal van 673000 tot 2015 blijft onthutsend. Een verklaring wordt gegeven door het feit dat de meeste werkgelegenheid in de Randstad is en dat de meeste mensen dichtbij hun werk gaan wonen.

Maatregelen tegen verstening

Men kan (milieu)problemen aanpakken op twee manieren: door een brongerichte aanpak en door een gevolggerichte aanpak.
Het volgende voorbeeld dient om het verschil tussen deze manieren te verklaren. De Wet Geluidshinder (WGH) is een landelijke regel die wordt toegepast op de plaatselijke situatie. Deze wet is bedoeld aan de ene kant om het lawaai te beperken en aan de andere kant om de oorzaak van de overlast te stoppen. De gemeente stelt verplicht op grond van deze wet dat een sluitingstijd ingesteld wordt voor cafés (brongerichte aanpak) en dat een discotheek voorzien wordt van geluidsisolatie (gevolggerichte aanpak).

Ik verdeelde de maatregelen in brongerichte aanpak en gevolggerichte aanpak bij verstening door industrialisatie, infrastructuur, recreatie en verstedelijking om de vraag te beantwoorden.

Verstening door infrastructuur

Brongerichte aanpak

Een oplossing voor verstening is het fileprobleem aanpakken door de grote hoeveelheid auto’s te verminderen. Dat kan bijvoorbeeld door het openbaar vervoer goedkoper te maken. Ik weet uit ervaring dat een strippenkaart nogal prijzig is en ik kan me voorstellen dat mensen minder snel reizen met het openbaar vervoer daarom.

Gevolggerichte aanpak

Een andere oplossing voor het probleem verstening is het aanleggen van wegen onder de grond, omdat dan compartimentering en verstening van het landschap worden tegengegaan. Bijvoorbeeld zoals de A10-West waarschijnlijk aangelegd wordt onder de grond. Het project Zuidas is een goed plan als de bovengronds gewonnen ruimte maar niet volgebouwd wordt met kantoren en woningen. De bestaande wegen kunnen worden uitgebreid en verbeterd om verstening te voorkomen.

Verstening door recreatie

Brongerichte aanpak

Verstening kan tegengegaan worden door toeristen te weren in gebieden. Dat gebeurt ook in een aantal nationale parken met een unieke natuur in Scandinavië. Men maakt dan geen reclame door die gebieden te beschrijven als gevaarlijk en onherbergzaam en de opzet slaagt; de parken zijn onbekend bij bijna iedereen en de natuur blijft gespaard.

Gevolggerichte aanpak

Bepaalde gebieden worden aangewezen als rustgebieden voor bijvoorbeeld het wild door milieuorganisaties. Er geldt dan dat het rustgebied door niemand betreden mag worden. De natuur gaat zijn gang en de toeristen recreëren in gebieden die opengesteld zijn voor bezoekers en waarbij de bungalowparken en campings liggen.

Verstening door verstedelijking

Brongerichte aanpak

De oorzaken van verstening zijn de bevolkingsgroei en de welvaartsgroei, dus een brongerichte aanpak is bijna onmogelijk bij deze soort verstening.

Gevolggerichte aanpak

Er zijn enkele oplossingen te bedenken voor het probleem verstening, veroorzaakt door verstedelijking, maar die oplossingen zijn praktisch niet uitvoerbaar.
Bijvoorbeeld:

• Meer mensen laten wonen in de stad, in al bestaande huizen of in flats.
• Ondergronds bouwen.

Deze maatregelen gelden dan de mensen die op het platteland wonen. Maar de mensen die bewust hebben gekozen voor een leven op het land (en vaak werken in de stad, waardoor ze moeten pendelen), zullen niet willen wonen in de stad. De oplossing meer mensen laten wonen in de stad, vervalt daarom.

De oplossing ondergronds bouwen, vervalt ook, want niemand (en dat is voorstelbaar) wil wonen onder de grond. Bovendien, ondergronds bouwen is economisch niet haalbaar. Verstening is een milieuprobleem dat moeilijk is te verhelpen niet is te voorkomen, volgens mij. De hoofdoorzaken zijn de bevolkingsgroei en de welvaartsgroei. De bevolking moet werken, bijvoorbeeld in de industrie, landbouw of toerisme en alle drie zijn directe oorzaken van verstening. De bevolking moet ook wonen en het gevolg is verstedelijking (woningbouw). Door de industrie, het toerisme en de verstedelijking is infrastructuur –uitbreiding en verbetering noodzakelijk. Het lijkt daardoor dat de verstening niet aangepakt kan worden, zolang Nederland (dicht)bevolkt is.