Hoe ontstaat eutrofiëring en wat zijn de gevolgen?

Een zwavelachtige stank, dode vissen en zoveel algen in de sloot dat het water er groen van ziet. De kans is vrij groot dat deze sloot er zo uitziet door de gevolgen van eutrofiëring. Eutrofiëring vormt een groot probleem voor de biodiversiteit. Hoe ontstaat eutrofiëring? Wat zijn de gevolgen van eutrofiëring en bovenal, hoe is eutrofiëring tegen te gaan?

Hoe ontstaat eutrofiëring?

Eutrofiëring ontstaat door een toename van voedingsstoffen (nutriënten) in de bodem of in het oppervlaktewater. Andere benamingen voor eutrofiëring zijn vermesting en overbemesting. Een toename van voedingsstoffen in de bodem of in het oppervlaktewater lijkt een voordeel te zijn voor de organismen die hier leven, toch kan een teveel aan voedsel in de bodem of in het oppervlaktewater zorgen voor een sterke afname van de biodiversiteit. Een toename van nutriënten in de bodem of in het oppervlaktewater kan bijvoorbeeld optreden door de lozing van afvalstoffen van fabrieken of door het lozen van ongezuiverd rioolwater in oppervlaktewateren.

De monocultuur in de landbouw

Ook de opkomst van de monocultuur in de landbouw heeft bijgedragen aan het ontstaan van eutrofiëring in de bodem en in sloten. De monocultuur houdt in dat boeren zich, door de opkomst van machines, konden specialiseren in het verbouwen van één soort gewas. Het verbouwen van één soort gewas scheelde de boeren kosten en tijd. Ook het gebruik van kunstmest werd hierdoor op grote schaal toegepast, boeren konden immers kiezen voor kunstmesten met de beste samenstelling voor hun gewas.

Door de toename van kunstmesten in de bodem, nam het gehalte aan voedingsstoffen in de bodem toe. Een deel van het kunstmest kwam ook in het grondwater terecht, vervolgens kwamen de voedingsstoffen via het grondwater in het oppervlaktewater terecht. Bepaalde planten in de bodem en algen in het oppervlaktewater groeien door de toename in voedingsstoffen zo snel dat ze de overige organismen in de omgeving overwoekeren. Hierdoor ontstaat een sterke afname in de biodiversiteit.

Gevolgen van eutrofiëring

Eutrofiëring heeft een aantal gevolgen, zo kan bijvoorbeeld de biodiversiteit van de bodem of het oppervlaktewater afnemen. Daarnaast kan eutrofiëring kan ook stankoverlast veroorzaken, een beperking opleveren voor de waterrecreatie of een beperking opleveren voor de drinkwaterbehandeling.

Afname van de biodiversiteit

Het grootste gevolg van eutrofiëring is de afname van de biodiversiteit. De afname van biodiversiteit als gevolg van eutrofiëring kan worden verklaard in 9 stappen.

1. Vermesting - er worden afvalstoffen of kunstmesten in het oppervlaktewater geloosd.
2. Toename van kroos en algen (waterbloei) - kroos en algen groeien door de voedingsstoffen in de geloosde stoffen.
3. Troebel water - de hoeveelheid kroos en algen in het water neemt toe, waardoor het water troebel wordt.
4. Minder licht - door het troebele water komt er minder licht bij de planten.
5. Sterfte onder waterplanten - als gevolg van een verminderde fotosynthese sterven de waterplanten.
6. Sterfte onder vissen - door een zuurstoftekort en voedseltekort sterven vissen in het water.
7. Toename van reducenten (micro-organismen die organisch materiaal afbreken tot mineralen) - er is meer voedsel voor reducenten door de sterfte in planten en vissen.
8. Sterke afname van het zuurstofgehalte - reducenten gebruiken zuurstof, het zuurstofgehalte in het water neemt af.
9. Afname van de biodiversiteit - alleen de op een zuurstofarme omgeving aangepaste organismen overleven in het water.

Eutrofiëring in de bodem heeft ook als effect dat de biodiversiteit afneemt, dit gebeurt echter op een andere manier dan bij eutrofiëring in het oppervlaktewater. Het ontstaan van eutrofiëring in de bodem is onder te verdelen in 5 stappen.

1. Vermesting - er worden afvalstoffen of kunstmesten op het grondoppervlak geloosd.
2. Voedingsstoffen in de bodem nemen toe - voedingsstoffen in de geloosde stoffen komen in de bodem terecht.
3. Sterke toename en groei van bepaalde planten - de samenstelling van de voedingsstoffen bepaalt welke planten groeien of toenemen.
4. Overwoekeren - de planten die in hoeveelheid of groei toenemen overwoekeren andere planten in de grond.
5. Afname van biodiversiteit - alleen de planten die voordeel hebben van de voedingsstoffen overleven.

Stankoverlast

Met name bij eutrofiëring in oppervlaktewater kan stankoverlast optreden. Door het wegrotten van planten en vissen kan een doordringende geur ontstaan rondom oppervlaktewateren waar sprake is van eutrofiëring. Ook de grote hoeveelheid algen in een oppervlaktewater kan zorgen voor stankoverlast.

Beperking voor de waterrecreatie

Enkele algen kunnen ook een beperking opleveren voor de waterrecreatie. Een voorbeeld hiervan is de cyanobacterie, ook wel blauwalg genoemd. Blauwalg kan huid- en oogirritaties veroorzaken, maar daarnaast kan blauwalg ook maag- en darmklachten veroorzaken. Wanneer de cyanobacterie in grote hoeveelheden in een oppervlaktewater wordt aangetroffen, wordt vaak besloten om een negatief zwemadvies te geven. Het is in dat geval af te raden om gebruik te maken van dit zwemwater.

Beperking voor de drinkwaterbehandeling

Een overmaat aan voedingsstoffen in het oppervlaktewater bemoeilijkt het ook om zoetwater geschikt te maken voor menselijke consumptie. Eutrofiëring beïnvloedt het drinkwaterzuiveringsproces en de algen in het water kunnen de geur en smaak van het water beïnvloeden.

Hoe kunnen we eutrofiëring tegengaan?

Eutrofiëring kan het beste preventief worden tegengegaan. Er moet vooraf worden bepaald hoeveel nutriënten een bepaald stuk grond of een oppervlaktewater kan opnemen, zonder dat er een overmaat aan voedingsstoffen optreedt.

Milieukwaliteitsnormen

De overheid heeft milieukwaliteitsnormen voor verschillende voedingsstoffen opgesteld om zo de hoeveelheid voedingsstoffen in de bodem of in het oppervlaktewater te kunnen handhaven. Door de actuele hoeveelheid voedingsstoffen in de bodem of in het oppervlaktewater te meten en deze waarde te vergelijken met de milieukwaliteitsnormen kan worden bepaald hoeveel voedingsstoffen nog aan de bodem of aan het oppervlaktewater kunnen worden toegevoegd.

Beperkt gebruik van kunstmest

Het is daarnaast van belang dat boeren geen overmaat aan kunstmest gebruiken. De hoeveelheid kunstmest die wordt gebruikt moet voldoende voedingsstoffen bevatten voor het gewas dat de boer verbouwd, maar moet de biodiversiteit van de grond en de wateren om de landbouwgrond niet aantasten.

Zuivering van afvalwater

Voordat afvalwater geloosd wordt in het oppervlaktewater, moet het afvalwater eerst gereinigd worden. Deze reiniging vindt plaats in rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI's), hier worden de overtollige nutriënten en de schadelijke stoffen uit het afvalwater gehaald voordat het afvalwater in het oppervlaktewater wordt geloosd. Op deze wijze komt er geen overmaat aan voedingsstoffen in het oppervlaktewater.

Sloten uitgraven of beluchten

Mocht eutrofiëring toch zijn opgetreden in bijvoorbeeld een sloot, dan kan de keuze worden gemaakt om de sloot uit te graven of te beluchten. Door het uitgraven van een sloot worden reducenten en algen van de bodem verwijderd waardoor de kans groot is dat het zuurstofgehalte in de sloot weer toeneemt. Bij het beluchten van een sloot wordt zuurstof toegevoegd aan de sloot, hierdoor neemt de waterkwaliteit van de sloot weer toe en neemt de biodiversiteit weer toe.

In het verleden ontstond eutrofiëring door fabrieken die onzorgvuldig omgingen met afvalstoffen of door boeren die een overmaat aan kunstmest gebruikten. Tegenwoordig wordt er van ondernemers steeds meer verwacht dat ze maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het verantwoordelijk omgaan met afvalstoffen en het nauwkeurig bepalen van de hoeveelheid te gebruiken kunstmest zorgen ervoor dat eutrofiëring als gevolg van de mens toch in sterke mate wordt gereduceerd. Toch kan het af en toe nog voorkomen dat er, als gevolg van hoge temperaturen, alsnog algengroei ontstaat in oppervlaktewateren.