Haantjesgedrag: over de rangorde in een toom kippen

In de kippenwereld bestaat geen emancipatie. De hennen leggen eieren, zorgen voor de kinders en tokken heel wat af, maar ze proberen vooral bij de haan in het gevlei te komen. Want hij is hun onbetwiste leider, minnaar, beschermheer en kostwinner. Die rol van macho is geen gemakkelijke, maar een goede haan vervult zijn taken als een echte vent.

Pikorde

Kippen zijn van nature groepsdieren, met bijbehorend sociaal gedrag. Ze leven in groepen van één haan met zijn harem van zo’n vijf tot tien hennen (een paar monogame rassen uitgezonderd). Zo’n groep of toom is ingedeeld volgens hiërarchische regels. De rangorde geeft aan wie de beste plek op de zitstokken in het hok heeft en wie de eerste of beste hapjes voer krijgt. De hiërarchie wordt voortdurend bekrachtigd via gekibbel en een beetje dreigen en ontwijken. De hoogst geplaatste hennen pikken bovendien alle andere in de kop. De iets lager geplaatste hennen pikken de weer iets lager geplaatste, en zo verder naar beneden. Vandaar de naam voor de kippenrangorde: pikorde. Het pikken naar lagergeplaatsten is vrij onschuldig, er komt geen bloed aan te pas. Het is vooral een terechtwijzing: “Hoepel op jij, weet je wel wie je voor je hebt?”.

In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, bepalen de hennen en niet de haan de pikorde. Het is te vergelijken met de onderlinge verhoudingen in een schoolklas of op een afdeling op het werk; die worden ook niet door de leraar of directeur bepaald. Maar net als deze ‘bazen’ houdt de haan wel supervisie. De pestkoppen worden soms tot de orde geroepen, de pispaaltjes krijgen extra bescherming. De haan maakt dus zelf geen deel uit van de pikorde, hij staat er eenvoudigweg boven. Alleen als er meerdere hanen dicht bij elkaar worden gehuisvest, zullen zij onderling ook weer een eigen pikorde vaststellen. Daarbij gaat het er wel een stuk ruiger aan toe dan bij de dames.

Het instellen en in stand houden van een pikorde is natuurlijk alleen mogelijk als kippen elkaar kunnen herkennen. Dat is geen probleem: kippen kunnen zo’n veertig verschillende individuen van elkaar onderscheiden.

Haantje-de-voorste

Feministes wonen niet in de kippenwereld, daar is de man nog de baas in huis. Zijn superieure positie straalt al van zijn uiterlijk af. Bij alle kippenrassen is de haan groter, kleurrijker en scherper getekend. Bovendien heeft hij opvallende versierselen: een hanenkam en protserige staartveren. Maar vooral zijn gedrag verraadt de statuur van de haan.

Hanen spelen namelijk altijd ‘haantje-de-voorste’. Zij lopen voorop, hun haremvrouwen volgen trouw. Mocht er toch eentje afdwalen, dan wordt deze tot de orde geroepen en terug naar de groep geleid. Een toom kippen moet een gedrilde eenheid vormen, vindt de haan. Scharrelen, voedselpikken, een stofbad nemen, een beetje niksen, ’s avonds op stok gaan – alles gebeurt groepsgewijs, op aanwijzing van de haan.

Het bekendste haantjesgedrag is natuurlijk het gekraai, waar veel mensen zo’n hekel aan hebben. Een haan kraait in ieder geval bij het ochtendgloren. Hij is daarmee de wekker van zijn hennen (en van zijn verzorgers), maar hij kraait ook om zijn aanwezigheid en zijn kracht te benadrukken. “Hier ben ik, hoor eens hoe hard ik kan”, roept een haan. Andere hanen in de omgeving nemen dat niet en laten ook van zich horen. Op het platteland, waar nog veel kippen worden gehouden, is er vaak een domino-effect van hanengekraai. Als een haan in de nacht in zijn slaap wordt gestoord en van de weeromstuit begint te kraaien, doen gelijk alle hanen uit de buurt mee.

Aanvallen en verdedigen

Hanen zijn geen doetjes. De meeste hanen gaan een confrontatie met andere hanen niet uit de weg als ze denken dat hun bruiden in gevaar zijn. Sommige hanen gaan zelfs blind op een mannelijke soortgenoot af wanneer die alleen maar kraait. Vooral de vechtrassen (de naam zegt het al), die vroeger werden gehouden voor hanengevechten, zijn berucht om hun agressieve gedrag naar andere hanen.

Bij een aanval nadert de haan zijn tegenstander zijdelings, waarbij hij zijn vleugel aan die kant laat afhangen. Als hij dan ook nog zijn nekveren opzet, kan de vijand maar beter maken dat hij wegkomt. Tijdens een gevecht worden sporen, vleugels en snavels als wapens ingezet. De agressie is het grootst in het voorjaar, het fokseizoen, als de hennen beschermd moeten worden. Dan worden de hanen van temperamentvolle rassen soms zelfs agressief tegen hun verzorgers. Maar ook het najaar, wanneer de puberhaantjes hun eerste krachtmetingen met seksegenoten aangaan, levert onderlinge heftige gevechten op. Zeker als de hanen te weinig eigen ruimte of onvoldoende vluchtmogelijkheden hebben, zullen ze elkaar aanvliegen.

Op een boerderij kunnen meerdere tomen kippen met een haan aan het hoofd meestal vreedzaam naast elkaar leven, omdat ze elkaar niet voor de voeten hoeven lopen. In een gewone achtertuin, en al helemaal in een kippenhok, is het beter het bij één toom van één haan plus een paar hennen te houden.

De hanenvechtlust uit zich ook in positievere zin. Als er een roofvogel overvliegt of een vos in de tuin rondloopt, slaakt de haan een waarschuwingskreet, waardoor zijn hennen en hun kuikens onmiddellijk de bosjes in stuiven. Mocht er toch een toomgenoot worden aangevallen, dan zullen de meeste hanen vechten tot ze er bij neervallen. Ze winnen vaak van hun belagers, omdat ze op vechtmomenten een waas voor de ogen krijgen, oorverdovend krijsen en ongeremd aanvallen.

Ideale echtgenoot

De haan is een vechtjas, maar tegelijkertijd een ideale echtgenoot. Een haan die een lekker insect vindt of wil laten weten dat de verzorger graan heeft gestrooid, roept zijn dames met een specifiek tokkelend geluid. De hennen komen dan onmiddellijk aangesneld. Bij het eten toont de haan zich een echte gentleman: hij kijkt eerst even toe en eet pas mee als alle hennen iets hebben gehad. Mochten de meisjes niet meteen doorhebben waarvoor ze moesten komen, dan neemt hij het lekkers in zijn snavel, om het daarna demonstratief weer te laten vallen. Een pasje naar achteren en een uitnodigende beweging naar voren: aha, de dames snappen het.

Een haan neemt ook zorgen uit handen. Een hen die net een ei heeft gelegd en dus tijdelijk van de groep weg is geweest, zal voor het hok luid het typische “Joehoe, ik heb een eitje gelegd, waar zijn jullie nou”-gekakel laten horen. Dat geluid is voor de haan genoeg om van verre naar deze dame toe te komen sprinten, met haar mee te kakelen en haar vervolgens terug te leiden naar haar vriendinnen.

Nageslacht

Een viriele haan paart één of meerdere keren per dag met elk van de hennen uit zijn toom. Dat klinkt een beetje oversekst, maar de paring – het zogenoemde ‘treden’ – is geen tijdrovende bezigheid. De haan loopt een paar keer met een omlaag gestrekte vleugel in cirkeltjes om de kip van zijn keuze heen, hij doet er een paar danspassen bij, maakt een koerend geluidje en zet zijn veren op. De hen hurkt gewillig. Dan grijpt hij haar in de nek, bespringt haar, de cloaca’s (geslachtsorganen) van kip en haan worden tegen elkaar aan gedrukt en een seconde later is het alweer gepiept. Even de veren uitschudden, op naar de volgende.

Een haan weet feilloos wanneer een van zijn dames zich aan haar voornaamste taak wijdt: het uitbroeden van zijn nageslacht. Als een broedse kip van haar eieren af komt om eventjes een graantje mee te pikken, wordt ze zonder pardon en onder luid gekrakeel weer terug naar haar nest gebonjourd.

Maar als de eieren eenmaal zijn uitgebroed en er donzige kuikentjes rondlopen, vindt de haan zijn inbreng wel welletjes geweest. Naar zijn kroost kijkt hij niet op of om. Opvoeden is (ook) in de kippenwereld een taak van moeders.