Ambergrijs, amber, ambergris - geurende stof uit de potvis

Ambergrijs of kortweg amber is een bijzondere stof die zich in het binnenste van een potvis vormt. Het wordt af en toe op het strand aangetroffen en wie het dan vindt heeft geluk: ambergrijs is veel geld waard. Amber is een kostbare stof die wordt gebruikt in de parfumindustrie en Chanel 5 is schatplichtig aan het braaksel van een potvis. Het moet niet worden verward met het Engelse woord 'amber' waar barnsteen mee wordt bedoeld. Ook dat wordt op het strand gevonden, maar kent een heel andere oorsprong en heeft niets met een potvis te maken. Barnsteen is ook kostbaar, maar haalt het niet bij ambergrijs.

Potvisbraaksel

In januari 2013 vindt een Engelsman Ken Wilman een groot brok ambergrijs. Het is voorpaginanieuws. Op het strand van Morecambe reageerde zijn hond overenthousiast op een brok dat potvisbraaksel bleek te zijn. Het spul is een grondstof voor de parfumindustrie en zit ondermeer in Chanel nummer 5. Het brok van een kilo of drie kan de man tienduizenden euro’s opleveren. De grijsgelige brok zelf ruikt sterk en de hondenneus is er zeer gevoelig voor. Hondje Madge was dan ook door het dolle heen toen hij de substantie op het strand ontwaarde. Met de geur van ambergrijs is iets bijzonders aan de hand: hoe langer je er aan ruikt, hoe beter die wordt.

Ambergrijs en ambergris

Ambergrijs wordt ook wel kortweg amber genoemd, niet te verwarren met barnsteen. Met gele amber wordt barnsteen bedoeld en grijze amber is de vertaling van het Franse ambergris. Het is een wasachtge substantie die uit het darmstelsel van de potvis komt. Het speelt een rol bij het verwerken van onverteerbare restanten van bekjes van inktvissen die bij de potvis op het menu staan. De darm reageert op de onverteerbare delen van de inktvis en vormt een wasachtige substantie die om het inktviskaakje klont en er een bol van maakt die gemakkelijker door het darmstelsel kan schuiven. De potvis poept de klont uiteindelijk uit of braakt het uit. De verschillende bollen kunnen samen gaan klonten en zo een grote klont vormen. Soms wordt de ambergrijs ontdekt in het darmstelsel van een dode, gestrande potvis.

Darmbacteriën
Darmbacteriën spelen een rol bij de vorming van de welriekende stof. Hoe dat precies in elkaar steekt is onderwerp van onderzoek. Duidelijk is dat lang niet alle potvissen ambergrijs vormen. Ongeveer 1 op de 100 doet het. Het is gebleken dat bij sommige potvissen er een lek zit tussen de tweede en derde maag. De scherpe inktvisbekjes kunnen verder het maagdarmstelsel in komen en irriteren de darmen van de potvis.

Grijze amber en gele amber - barnsteen

Ambergrijs spoelt niet zo vaak aan, gele amber, barnsteen wel. Het is (regelmatig) te vinden op de stranden van de Nederlandse, Duitse en Deense Waddeneilanden en aan de kust van de Oostzee. Gele amber wordt gebruikt om bijvoorbeeld kralen van te maken en mondstukken van pijpen. Het is hard en te bewerken.

Welriekend

Ambergrijs blijft doorgaans op zee en wordt in de netten van vissers gevonden. Ook treffen de slachters van de walvissen, die aan het werk moeten na een stranding van een groot zeezoogdier, het in de ingewanden zelf aan.
Grijze amber is zacht en wasachtig en buitengewoon welriekend. Het werd in de negentiende eeuw gebruikt in:

• parfum;
• reukballetjes;
• kostbare kaarsen;
• haarpoeder;
• pommade.

Parfumindustrie en Chanel 5

Ambergrijs was een van de grondstoffen voor de parfumindustrie (Chanel 5), maar wordt heden ten dage minder gebruikt. De aanvoer is onzeker en de prijs is hoog, waardoor de branche synthetische vervangers is gaan ontwikkelen. Parfummakers gebruiken liever echte ambergrijs, omdat de synthetische variant eenvoudiger van samenstelling is dan wat de potvis levert. Ambergrijs is een ingewikkelde stof die uit meer dan 150 ingrediënten bestaat.

Zilte geur

Het heeft van zichzelf een specifieke geur die door 'neuzen' als een 'lekker zilte geur' wordt omschreven. Andere neuzen beweren dat het zilt ruikt met een vleugje stallucht van paard of neushoorn. Die geur komt vooral naar boven wanneer het ambergrijs is gedroogd. In de parfum heeft het een heel specifieke functie. Het zorgt er namelijk voor dat de geur van de parfum goed aan de huid hecht en het versterkt de geur van de parfum.

Grijze amber in eten

Turken gebruikten in de negentiende eeuw ambergrijs in hun eten en brachten het naar Mekka. Sommige wijnkopers deden een piezeltje in de rode wijn om er geur aan te geven.

Medicijn

Ambergrijs is ook een grondstof voor medicijnen.

Herman Melville

Een walvis stinkt niet, schrijft Herman Melville in Moby Dick. De negentiende eeuwse schrijver wijdt in de klassieker een hoofdstuk aan ambergris. De potvis is een welriekend dier, zegt Melville, en dat kan ook haast niet anders als het, per ongeluk, zo’n lekkere stof produceert als ambergrijs. “Ik zeg je dat de beweging van een potvisstaart boven water een geur verspreidt als wanneer een met muskus geparfumeerde dame haar japon doet ruisen in een warme salon.”

Ambergrijsproef

Om te weten of je een klont ambergrijs hebt gevonden op het strand kun je de ambergrijsproef doen. Allereerst kun je kijken of je stukjes van de inktvisbekjes ziet. Als het ambergrijs lang in zee heeft gelegen zijn die er meestal af gesleten. De smeltproef moet dan uitsluitsel geven. Maak een stukje ambergrijs met een kaars of aansteker warm op een theelepeltje. Als het goed is wordt het zwart en zacht. Is het goedje weer wat afgekoeld zodat je het beet kunt pakken, dan is het een taaie substantie waarmee je draden trekt tussen duim en wijsvinger.

In de krant

Vanwege zijn zeldzaamheid en kostbaarheid wordt de vondst van een brok ambergrijs steevast als nieuws gebracht. Het ene voorbeeld is nog leuker dan het andere. De vondst kan een mooie instrooier zijn voor de vinder en dat hebben de Engelsman met zijn hondje en de medewerkers van Ecomare ervaren. Je kunt met de opbrengst mooie dingen doen. Op 28 september 2017 vinden twee jonge Spanjaarden op het strand van Mallorca een klomp ambergrijs. Men vermoedt dat de klomp door een storm op het strand is beland. Op het moment dat de mannen het zeldzame ambergrijs vinden doet het op de markt zo'n 10.000 euro per kilo, 10 tot 20 euro per gram. Het stuk dat op Mallorca lag was ongeveer acht kilo zwaar. De Spanjaarden waren blij.

Waar is ambergrijs te zien?

Lees verder

• Potvisstrandingen op de Waddeneilanden - Dwaalgasten
• Bruinvis in de Waddenzee en Noordzee
• Walvisvaarder Hidde Dirks Kat van Ameland
• Walvisvaarder en commandeur Marten Jansen van Ameland
• Potvis – poepen als afweermechanisme