Waarom is de chimpansee mensaap gebleven?

Wanneer we dieper ingaan op de vraag waarom de chimpansee mensaap gebleven is, dan blijkt er eigenlijk niets geheimzinnigs te zijn aan het falen van de chimpansee om boven zijn huidige status van mensaap uit te komen. De hedendaagse chimpansee vertoont alle tekenen van het bekende proces van soortvorming, namelijk het geleidelijk splitsen van een groep in subgroepen die zich elk in een iets andere richting ontwikkelen en uiteindelijk een eigen bestaansmanier opbouwen.

Begin van het soortvormingsproces bij primaten

Algemeen wordt aangenomen dat de aanvang van het soortvormingsproces bij primaten begonnen is met een niet-gespecialiseerde mensaap. Deze stam-mensaap was geschikt voor alle doeleinden en verschilde niet te veel van een chimpansee. Waarschijnlijk was deze mensaap kleiner, had hij wat kortere armen, een wat algemenere smaak voor voedsel dan de chimpansee van vandaag en was hij daarom wat eerder bereid om overal rond te kijken naar iets om te eten. Kort gezegd: de wereld stond wijd voor hem open. Hij kon in een groot aantal richtingen gaan.

Verblijfplaats van invloed

Vruchteneters en boombewoners
Wanneer er in een deel van het gebied (binnen het bereik van de mensaap) grote wouden lagen met een overvloed aan vijgebomen, dan zal de verleiding erg groot geweest zijn om in die bomen te blijven en een toenemende specialisatie te ontwikkelen als vruchteneter en boombewoner. Het ligt dan voor de hand dat zij hun gewoonten generatie na generatie zouden volhouden en blindelings doen wat het gemakkelijkste was.

Brachiatoren en grondbewoners
Algemeen
Op een andere plaats of op een ander tijdstip zou de omgeving echter verschillend kunnen zijn. Bijvoorbeeld met minder vijgebomen, maar met een overvloed aan zaden, bessen, knollen, insecten en andere voedingsmiddelen op de grond. Zo'n omgeving zou de ontwikkeling kunnen stimuleren van een dier met een iets verschillende vorm en met iets andere gewoonten.

Brachiatoren
Dit zijn de mensapen die zich zwaaiend en slingerend voortbewegen door de bomen. Omdat de brachiatoren in de bomen wonen zijn zij voor hun voortbeweging voornamelijk afhankelijk van hun armen, die lang en sterk zijn en eindigen in handen, die geschikt zijn om zich vast te klemmen tijdens de tocht door de bomen.

Grondbewoners
De grondbewoners hebben sterkere benen nodig om te lopen. Wanneer grondbewoners een lange geschiedenis hebben van zitten, rechtop staan en in bomen hangen, dan zullen zij naar verwachting veel hebben gestaan op de begane grond. Dat vele staan zou veroorzaakt kunnen worden door de noodzaak om over het lange gras te kunnen kijken (zoals sommige apen en mensapen ook nu nog doen). Het zou ook kunnen dat de reden voor dat vele staan gediend heeft om alleen maar wat rond te kunnen lopen.

Mogelijke evolutielijn van de rechtopgaanden

Dat de mensapen (die zich op de grond oriënteerden) reeds handen hadden die goed ontwikkeld waren voor het vasthouden van voorwerpen, leidde tot een extra aansporing om op de achterpoten te lopen. Immers dat zal de gemakkelijkste en de handigste manier geweest zijn om voedsel te dragen. Als daarbij ook nog de gewoonte bestond om stenen, twijgen en takken te gebruiken (net zoals de huidige chimpansees) dan zullen zij die waarschijnlijk ook met zich mee gedragen hebben. Hierdoor werd de selectieve druk om meer tijd op de achterpoten door te brengen nog groter.

Opmerking
Zou die selectieve druk om meer tijd op de achterpoten door te brengen mogelijkerwijs hebben kunnen leiden tot de evolutie van een rechtopgaande, wereldwijze en op cultuur gerichte chimpansee met grote hersenen? Theoretisch bezien is het antwoord: ja. Mitst we de rechtopgaande afstammelingen van die oerchimpansee een chimpansee zouden mogen noemen. Maar dat mogen we niet. We noemen de rechtopgaande mensapen Australopithicinae en de vijgeneters, die in de bomen bleven chimpansees.

Verschillende evolutionaire richtingen

De oer-chimpansee en de oer-Australopithecus kunnen in dezelfde omgeving geleefd hebben. In de loop van de tijd ondergingen zij het langzame proces van veranderingen en raakten geleidelijk van elkaar gescheiden, zowel door verschillen in gedrag als door geografische barrières. We zullen wel nooit te weten komen wat de eerste aanleiding geweest is voor hun ontwikkeling in verschillende evolutionaire richtingen. Mogelijk is dat geweest omdat de beste vijgengrijpers als eersten de vijgen opschrokten. Die snelle vijgengrijpers waren zich er daarbij niet van bewust, dat ze zo de ontwikkeling stimuleerden van een ander soort mensapen. Het soort dat het gemakkelijker vond om op de grond te overleven dan in concurrentie te gaan met die grote knapen in de bomen. Zoiets zou gebeurd kunnen zijn of de oer-chimpansees dat nu wilden of niet.

Geleidelijke evolutie

Geen enkele mensaap heeft ooit 'besloten' om zijn toekomst op de begane grond te leiden of voortaan geen contact meer te hebben met zijn in de bomen levende vrienden. Feit is dat er zich na een enorm lange tijd een soort mensapen ontwikkelde dat gewoonlijk op de grond naar voedsel zocht. Daarmee verwierf dat soort mensapen een aantal fysieke en gedragskenmerken dat hem zeer goed uitrustte voor zo'n leven. De chimpansees daarentegen bleven (en blijven nog steeds) vijgeneters met lange armen. Zij hebben de bomen nooit werkelijk verlaten. En dat hoefde ook niet.

Résume

Alles gebeurt op het juiste moment. De bomen kun je als viervoetige aap niet te vroeg verlaten. Verlaat een viervoeter de bomen bijna niet of helemaal niet, dan blijf het dier een viervoeter (zoals de baviaan). Andere viervoeters bleven een poosje wachten totdat ze een grijper en klimmer geworden waren en tot de fysieke mogelijkheid voor een rechtopgaande houding en het gebruik van de handen goed ontwikkeld waren. Wanneer de viervoeter echter te lang wacht wordt hij teveel op de bomen aangewezen (gibbon en orang-oetan). De tijd moet goed gekozen worden. Aan de ene kant niet afhankelijk worden van een bepaalde levenswijze in de bomen en aan de andere kant pionierswerk op de grond gaan doen. Zo verwierf de voorloper van de mens de mogelijkheid tot een evolutie naar het mens zijn. De andere viervoeters (die mens hadden kunnen worden) hebben een beetje te lang geaarzeld en sloegen toen enigszins verschillende richtingen in. Zij werden gorilla en chimpansee.