Gorilla en chimpansee: gevaarlijk woudmonsters?

Wilde men de gorilla goed kunnen bestuderen, dan moest men zich losmaken van bestaande vooroordelen. Zowel bij wetenschappers als avonturiers bestond al een eeuw of langer het idee dat de gorilla een gevaarlijk woudmonster was. Een dier dat zich in dolle woede op zijn borst kon slaan, bloedstollende kreten kon uitstoten en enorme tanden en spieren had. Onderstaand artikeltje volgt - via de mening van een aantal primatologen - de ontwikkeling in het denken over dit dier.

Kanteling in het denken

In de jaren 20 van de vorige eeuw vermoedde de ontdekkingsreiziger Carl Akeley al dat de 'woeste' gorilla helemaal niet zo onbehouwen en ongeremd was. Cal's visie was het eerste teken van een mogelijke omwenteling. Het duurde echter tot de komst van zoöloog George Schaller voor het denken over dit dier begon te kantelen. George bewees namelijk dat de gorilla in wezen schuw en vriendelijk was.

George Schaller

George kampte met een groot probleem. De kwestie was niet zozeer het gevaar van mishandeling door een 'woeste' gorilla, als wel de moeilijkheid om dicht genoeg bij de gorilla's te komen en hen te bekijken. Om de dieren goed te kunnen bestuderen woonde hij met zijn vrouw 13 maanden in een kleine hut, hoog op de hellingen van de Viroenga-vulkanen in het oostelijk deel van Kongo. In dit gebied zwierf George door het in mist-doordrenkte woud, klom hij vaak meer dan 4.000 meter hoog, liep 15 of soms 20 kilometer per dag over een ongelooflijk woest terrein en sliep soms onder de blote hemel. Dat alles om contact te krijgen met de ongrijpbare dieren. Alhoewel George veel over de gorilla's leerde en ook erkende dat er nog veel meer te bestuderen viel, werd hij nooit werkelijk vertrouwd met een wilde gorilla en raakte hij er zelfs nooit een aan.

Dian Fossey

Dian was een jonge primatologe, die naar dezelfde plaats ging als George Schaller en er een aantal jaren zou blijven. Zij leerde de gorilla's beter kennen dan George en had op zekere dag een onvergetelijke ervaring. Een groot gorilla-mannetje kroop naderbij en raakte verlegen, zachtjes haar hand aan. Om dit steelse contact te kunnen bereiken, had Dian het dier telkens op zijn gemak moeten stellen, door haar ogen afgewend te houden. Ze ontdekte dat hoewel gorilla's fysiologisch zeer sterk verwant zijn aan de mens, zij in hun alledaagse levensstijl niet veel op mensen lijken. Gorilla's eten grove planten. Het zijn trage, rustige, conservatieve, nogal voortzwoegende dieren en doen ons veel minder aan de mens denken dan de veel levendiger en ondernemender chimpansees.

Jane Goodall

Jane begon haar loopbaan als secretaresse van Louis Leakey. Louis wist van het bestaan van een troep chimpansees die verbleven in een heuvelachtig bosterrein dicht bij de Gomberivier. Deze rivier mondt uit in het Tanganyikameer in het westen van Tanzania. Louis stelde belang in alles wat met primaten te maken had en hij wilde graag dat iemand de troep chimpansees van Gombe zou bestuderen. Dit wilde hij zo graag omdat hij van mening was dat de rivier (met haar woud en woud-zoom milieu) sterk leek op het milieu van de Olduvai kloof van 2 miljoen jaar geleden. Besloten werd dat Jane deze studie op zich zou nemen en sinds die tijd heeft ze vele jaren gewijd aan de Gombe-chimpansees. Ook Jane kreeg (net zoals George Schaller) te maken met het probleem van de schuwheid der dieren.

Jane's studie

Jane sloeg haar kamp op dicht bij de oever van het meer. Haar moeder hield haar gezelschap. Haar dagen bracht Jane door met zwerftochten in het woud, waarbij ze op zoek ging naar chimpansees in een gebied van ongeveer 20 vierkante kilometer. Ze wilde de dieren van een afstand gade slaan, niet te dicht bij hen komen en hen aan haar aanwezigheid laten wennen als een inleiding tot nadere kennismaking. Het vlotte niet erg. Maanden later keek zij nog van een afstand toe, nog altijd gewantrouwd. Na een lange periode van afwijzing werd Jane tenslotte aanvaard. Niet door alle chimpansees, maar wel door vele. Met enkele dieren raakte zij op bijzonder vriendschappelijke voet. Later zou zij duizenden uren met hen doorbrengen, soms met werkelijk lichamelijk contact. Hierbij deelde Jane bananen uit en speelde met baby chimpansees. Vaker echter zat ze daar maar rustig en bekeek ze die samenleving van onverwachte subtiliteit en ingewikkeldheid die zich geleidelijk voor haar ogen ontvouwde.

Fotograaf Hugo van Lawick

Na verloop van twee jaar voegde zich een fotograaf, Hugo van Lawick, bij Jane om foto's van de dieren te maken. Ook Hugo moest hetzelfde proces ondergaan van kritisch onderzoek, van langzaam vertrouwd raken en geleidelijke aanvaardig, voordat de dieren in zijn bijzijn gewoon zichzelf waren. Het gebeurde op dezelfde manier als bij Jane. Echter - als bewijs voor de intelligentie van de chimpansees - brachten de dieren hem in verband met hun vriendin Jane en aanvaardden zij hem binnen een maand. Later zijn Jane en Hugo getrouwd.

Conclusie

De langdurige en toegewijde waarnemingen van Jane Goodall hebben geleid tot een duidelijk beeld van de chimpansees. Ze is een waarneemster die haar sporen verdiend heeft. Haar studies en de foto's van deze dieren gemaakt door haar echtgenoot Hugo van Lawick tonen ons een dier dat door zijn aard en sociale organisatie stimulerend werkt op allerlei speculaties over de opkomst van de mens.

Kijken we naar de mensapen, dan wordt onze blik vaak vertroebeld, omdat de dieren gezien worden in het vertekende beeld dat de moderne mens van hen heeft. Zij worden geplaatst in een omgeving die zo overstelpend vermenselijkt is dat de mensapen veel eenvoudiger van geest, veel kwetsbaarder en veel minder bekwaam lijken dan zij in werkelijkheid zijn.
Het probleem ligt niet bij de mensapen, maar bij de wereld. Onze wereld is veranderd en wel in zo'n snel tempo, dat zij het niet hebben kunnen bijhouden. Onze wereld is overspoeld door de concurrent van de mensapen. Deze concurrent rent in enorme aantallen rond, maakt kabaal, vernielt het landschap, zwaait met geweren, brandt het woud af en vervuilt de lucht.
Die concurrent zijn wij, de mensen, die elk soort mensaap in een hoekje van de wereld dringt en diens natuurlijke woonplaats steeds kleiner maakt.