De potvis, het grootste zeeroofdier, een prachtig zoogdier

Als we aan zeeroofdieren denken, komt bij iedereen spontaan een haai in beeld, en als we nog eens het woord ‘groot’ in combinatie gebruiken, wordt het liefst een Witte Haai. De haai heeft meteen ook de uitstraling van een roofdier, de aggressiviteit en tanden en kop. De potvis, die tot de orde van de tandwalvissen behoort, wordt in deze context van groot zeeroofdier nauwelijks vermeld.

Het grootste zeeroofdieer

Toch is de potvis een van de grootste zeeroofdieren die de aarde al heeft gekend. Met een lengte van 18 meter voor de mannetjes en 11 meter voor de vrouwtjes, kan hun gewicht tot 50 ton bedragen. Enkel de mannelijke potvissen hebben tanden in de onderkaak die passen in de bovenkaak. De Potvis is de grootste walvis van zijn groep: de tandwalvissen, en komt voor in alle wereldzeeën.

Uiterlijke kenmerken

Het typische uiterlijk van de potvis maakt dat hij een vriendelijke uitstraling heeft; Hij heeft een bruine of grijze kleur een enorme kop met kleine ‘lieve’ ogen en platte flanken. Het lijkt op het eerste zicht misschien een log dier maar dat is het zeker niet.
De vorm van de neus is functioneel en essentieel voor het duiken tot wel 2500m diepte. In deze schedel zit een 3000-tal liter walschot (ook wel spermaceti of cetaceum genaamd) een wasachtige substantie. Hoewel de stof eens werd gebruikt voor het vervaardigen van dure kaarsen en cosmetica, is het voor de potvis onmisbaar om te duiken. Door de koeling op grotere diepte, begint de was te stollen. Op die manier wordt de kop van de potvis zwaarder en gaat hij zonder grote inspanningen te moeten leveren naar de diepte. Als de was opwarmt, krijgt men het omgekeerde effect en kan de potvis stijgen. Een andere reden voor de hoeveelheid walschot in de schedel, zou akoestisch kunnen zijn; als geluidsbron of dienstdoende als een soort sonar.

Voeding

De walschot helpt dan wel om te duiken tot een dieptes van om en bij de 2500 meter, hij moet hiervoor ook nog de zuurstof vergaren. Dit kan in de 3000kg bloed waar hij genoeg zuurstof kan in opslaan om gedurende 2 uur onder water te blijven. Op deze diepte gaat hij vooral op zoek naar inktvissen (reuzeninktvissen en pijlinktvissen) waarvan hij gemiddeld 3% van zijn totale lichaamsgewicht eet per dag. Zo een reuzeninktvis weegt gemiddeld 220 kg (de mannetjes zijn kleiner dan de vrouwtjes) wat wil zeggen dat een mannetjespotvis zo een 7-tal inktvissen per dag moet verorberen.

Sociale cultuur

Zoals andere walvissen, leeft ook de potvis in kudeverband. Deze hechte groepen worden gevormd rond een kern van een aantal, vermoedelijk onderling verwante, wijfjes met hun kalfjes. Deze kuddes varieren in grootte van 20 tot 40 potvissen en kunnen ook nog onderling opsplitsen in kleinere groepjes. De mannetjes in een kudde zijn meestal nog gezoogde kalveren.

Voortplanting

Mannetjes potvissen die kunnen paren, dat is rond hun 18 à 20 jaar, gaan van de ene kudde naar de andere op zoek naar wijfjes die met hen willen paren. Aangezien een wijfje maar één keer op drie à vijf jaar drachtig is, moeten de mannetjes soms in verschillende kuddes op zoek voor een paring die niet langer duurt dan dertig seconden. Na een draagtijd van veertien tot vijftien maanden komt een jong van ongeveer tien meter ter wereld. Deze geboorte is meestal een belevenis voor de hele kudde die de bevalling steeds van dichtbij meemaken. Het jong wordt dan ook meteen goed bekeken en van de ene naar de andere geduwd om het onmiddellijk goed te leren kennen. Het groepsgebeuren van de geboorte is ook een belangrijke factor bij de bescherming tegen haaien of orka’s. Haaien worden aangetrokken door het bloed van de geboorte en durven wel eens jacht maken op zo een pas geboren jong. Omdat slechts om de vijf jaar een jong wordt geboren per moeder potvis, is het cruciaal dat de jongen goed worden gezoogd en verzorgd, en dit gedurende ongeveer tien jaar. Daarom zogen verschillende moeders ook verschillende jongen en kunnen ze zonder jong naar de diepte duiken om inktvissen te eten.

Aantallen en bedreigingen

Ondanks deze sociale structuur en het goede moederschap, werd de potvissenpopulatie sterk uitgedund door de jacht op deze dieren die 400 jaar aanhield. Vooral voor het walschot in hun kop en voor olie die werd gemaakt van het onderhuids vet van deze dieren. Gelukkig heeft de populatie zich hersteld na het verbod op de jacht en bestaat deze nu uit een 2 miljoental exemplaren.

Strandingen

Strandingen van walvissen, hebben in alle tijden reeds voor opschudding gezorgd. De reden voor het aanspoelen van potvissen is niet altijd even duidelijk. Volgens sommige wetenschappers vergissen potvissen zich in richting als ze van de tropische zeeën naar het Noorden trekken en komen ze daardoor in de Noordzee terrecht. De potvis is echter steeds gewend in diepe wateren te zwemmen met een grote hoeveelheid inktvissen als voedsel. In de Noordzee is er een gebrek aan beide... de potvis raakt gedesorienteerd door de zandbaken en vindt zo de weg niet terug. Door het ontbreken aan voldoende voedsel raken de zeereuzen verzwakt en stranden ze op Belgische en Nederlandse stranden. Meest recentelijk is in juni 2004 te Noordpolderzijl. In 1991 werd een potvis voor de Belgische kust gesignaleerd maar het dier kon op eigen kracht terug zwemmen. Ook in 2002 en 2004 werden voor de Belgische kust potvissen gesignaleerd. Op 1 juli 2009 werd op het strand van Oostende, bij het casino, melding gemaakt van een potvisstranding. Het ging hier echter om een levensecht replica van de kunstenaar Zephry van maar liefst 18 meter en een gewicht van 2 ton. Het Belgisch kunstenaarscollectief Captain Boomer wilde op deze manier de magie die rond een potvisstranding hangt reconstrueren.