Dieren die uv-licht kunnen zien

Allerlei verschillende diersoorten zijn in staat om ultraviolet-licht te zien. Voor mensen is dit onzichtbaar. Uv-licht helpt vlinders en vleermuizen om voedsel te vinden, springspinnen en Afrikaanse cichliden zoeken hiermee een geschikte partner uit en vogels kunnen navigeren door middel van uv-licht.

Ultraviolet licht

Voor mensen is ultraviolet licht, ofwel uv-licht, onzichtbaar. Het zichtbaar spectrum, het gedeelte dat mensen kunnen zien, ligt namelijk ongeveer tussen de 380 en 780 nanometer. Uv-licht heeft een golflengte die tussen de 10 en 400 nanometer ligt. Veel dieren kunnen uv-licht echter wel zien. Dit geldt bijvoorbeeld voor verschillende geleedpotigen, zoogdieren, vogels, vissen, amfibieën en reptielen.

Geleedpotigen

Honingbijen

Verschillende insecten kunnen uv-licht zien. Honingbijen zijn hier een voorbeeld van. Dit helpt ze bij hun zoektocht naar voedsel. Sommige bloemen hebben voor bijen en andere insecten namelijk een andere kleur dan voor mensen. De gewone zonnehoed lijkt voor mensen geel te zijn. De honingbij ziet dit anders: hij ziet twee verschillende kleuren. Het centrum van de bloem is donkerder dan de buitenranden. Dit leidt de bij naar de nectar die in de bloem te vinden is. Deze manier om insecten naar de nectar te leiden wordt gebruikt door meerdere bloemen, zoals viooltjes, boterbloemen, gewoon speenkruid en het ruig klokje. Voor bloemen is het belangrijk om insecten aan te trekken, omdat deze het stuifmeel van de bloem verspreiden.

Vlinders

Een andere groep insecten die uv-licht kunnen zien, zijn vlinders. Ook vlinders kunnen door middel van uv-licht gemakkelijker voedsel vinden, omdat ze door bloemen naar de nectar worden geleid, net als de honingbijen. Daarnaast helpt uv-licht vlinders om elkaar te herkennen en om zo een sterke, gezonde partner te kiezen. Bij het klein koolwitje hebben de bovenste vleugels van mannetjes bijvoorbeeld een andere kleur dan die van de vrouwtjes, vooral in het uv-spectrum. De mannetjes lijken voor mensen wel helderder van kleur dan vrouwtjes, maar de koolwitjes zelf zien een veel groter verschil.

De mannetjes van witjes (een vlindersoort die familie is van het klein koolwitje) variëren ook in hun helderheid en de mate waarin ze uv-licht reflecteren. Dit is afhankelijk van de voeding die de vlinder heeft gehad als rups. Een mannetje dat helderder van kleur is, wijst op een gezond voedingspatroon als rups. Tijdens het paren brengt het mannetje ook voedingsstoffen over aan het vrouwtje door middel van onvruchtbaar sperma. Hierdoor is het vrouwtje in staat langer te leven en kan ze dus meer eitjes leggen. Een vrouwtje baseert haar keus voor een mannetje daarom op de kleur die het mannetje heeft.

Springspinnen

Nog een groep geleedpotigen die uv-licht kan zien, zijn de springspinnen. Net als witjes gebruiken ze dit bij de keuze voor een partner. Spinnen die uv-licht reflecteren zijn aantrekkelijk als partner, spinnen van wie het lichaam dit niet doet, zijn niet interessant.

Zoogdieren

Rendieren

Een zoogdier dat uv-licht kan zien, is het rendier. Rendieren leven in het koude noorden, waar veel sneeuw ligt. Deze gebieden reflecteren zo’n 90% van het uv-licht dat erop schijnt, terwijl gebieden zonder sneeuw over het algemeen maar een paar procent reflecteren. Waarschijnlijk hebben de ogen van rendieren zich in de afgelopen duizenden jaren aangepast aan uv-licht omdat dit ze goed van pas komt op meerdere gebieden. Urine blijkt namelijk uv-licht te absorberen, waardoor het donker lijkt in de uv-reflecterende sneeuw. Dit kan rendieren ten eerste wijzen op mogelijke roofdieren, maar ook op eventuele partners. Daarnaast absorberen ook korstmossen uv-licht, net als urine. Korstmossen vormen een belangrijk deel van het voedsel van rendieren in de wintermaanden, en is door het uv-licht sneller te vinden.

Vleermuizen

Een ander zoogdier dat uv-licht blijkt te kunnen zien is de vleermuis met de naam glossophaga soricina, die in de Midden- en Zuid-Amerikaanse regenwouden leeft. Naast echolocatie en de geur van bloemen lijkt uv-licht deze vleermuis ook naar de nectar te leiden, net zoals dit gebeurt bij bijvoorbeeld de honingbij. Ook hier is dit voordelig voor de bloem omdat hierdoor stuifmeel verspreid wordt. Veel bloemen die voor hun bestuiving van vleermuizen afhankelijk zijn, hebben weinig kleur. In het daglicht zorgt dit voor contrast tussen de bloemen en hun omgeving, maar als het donker wordt niet meer. Uv-licht kan er dan voor zorgen dat ze alsnog opvallen voor vleermuizen.

Knaagdieren

Veel knaagdieren zijn eveneens in staat om uv-licht te zien, zoals ratten, muizen en gerbils. Het is echter nog niet duidelijk waarom zij dit kunnen, als hier een specifieke reden voor is. Waar veel zoogdieren namelijk een filter in de lens van hun oog hebben om uv-licht te blokkeren waardoor beschadigingen voorkomen worden (dit is ook bij de mens zo), is dit bij veel knaagdieren niet zo. Mogelijk gebruiken knaagdieren, net als rendieren, urine die uv-licht reflecteert om informatie in te winnen over andere dieren die zich in hun omgeving bevinden.

Mogelijk zijn er echter nog veel meer zoogdieren die uv-licht kunnen zien dan eerder werd gedacht. Er is gebleken dat de lenzen van de ogen van honden, katten, fretten, egels en okapi’s in ieder geval een beetje uv-licht doorlaten en dat deze dieren dus ook op deze kortere golflengte kunnen zien.

Vissen

Verschillende vissen gebruiken uv-licht om te communiceren, om voedsel te vinden en om partners te selecteren. Afrikaanse cichliden (een baarsachtige) lijken uv-licht te gebruiken om een partner te kiezen. Hun broedplaatsen bevinden zich meestal in ondiep, helder water waar veel uv-licht doorheen dringt. De mannetjes van deze soort zijn voornamelijk blauw, wat reflecteert in het uv-licht. Op basis hiervan kunnen de vrouwtjes een geschikt mannetje kiezen. Ook de vrouwtjes van guppy’s en driedoornige stekelbaarzen lijken meer aangetrokken te worden door mannetjes die uv-licht reflecteren.

Jonge forellen leven in ondiep water. Zij lijken uv-licht te gebruiken om zoöplankton te vinden. De dascyllus reticulatus (een baarsachtige) gebruikt uv-licht mogelijk om alarmsignalen te geven aan soortgenoten. Als de aanvaller niet in staat is uv-licht te zien, kunnen deze vissen elkaar onopvallend waarschuwen.

Reptielen en amfibieën

Binnen de amfibieën kan de salamander uv-licht zien, wat nuttig kan zijn bij het zoeken naar voedsel. Meerdere soorten reptielen kunnen uv-licht zien, zoals hagedissen en schildpadden. Hier is weinig over bekend, maar mogelijk gebruiken zij dit ook om voedsel te zoeken of om een partner te selecteren. Anolissen (een geslacht van hagedissen) hebben bijvoorbeeld een huidkwab op de keel die normaal verborgen is, maar als de hagedis deze uitzet is hij opvallend gekleurd. Bij sommige anolissen zijn de patronen op de huidkwab alleen zichtbaar met uv-licht.

Vogels

Veel vogels zijn in staat uv-licht te zien. Dit geldt bijvoorbeeld voor de pimpelmees en de zwarte lori. Voor mensen is er weinig verschil te zien tussen mannetjes en vrouwtjes van de pimpelmees, maar voor de vogels zelf is het verschil veel groter. Bij uv-licht lichten de veertjes van de mannetjes veel meer op dan die van de vrouwtjes. Bij gezonde mannetjes lichten de veren meer op dan bij mannetjes die minder gezond zijn. Hierop baseren de vrouwtjes hun keuze voor een partner. Ditzelfde gaat op voor de zwarte lori. Zwarte lori’s die veel parasieten hebben, zien er veel minder helder uit voor soortgenoten dan lori’s die niet zoveel parasieten hebben. En de afwezigheid van parasieten wijst op een gezonde vogel.

Verder kan uv-licht helpen bij het vinden van een maaltijd. Rijpe bessen weerkaatsen uv-licht, waardoor lijsters ze goed kunnen vinden. Torenvalken zien hierdoor de urine van muizen en weten zo waar zich een mogelijke prooi bevindt. Daarnaast helpt uv-licht om vogels te navigeren. Hiervoor wordt onder andere de zon gebruikt, maar wanneer het volledig bewolkt is kunnen vogels alsnog de juiste weg vinden door middel van uv-licht.