De wolf in verhalen wereldwijd: menseneter of kindervriend?

Waar wolven voorkomen, daar zijn mythen, fabels en sprookjes over wolven te vinden, zo lijkt het wel. Weinig dieren fascineren zo als dit roofdier. In het ene verhaal ontfermt de wolvin zich over baby’s, in het andere verhaal verslindt de wolf een onschuldig meisje en haar oma of een stel geitjes of biggetjes. Aan de ene kant van de wereld beschermt de wolf gewassen en zorgt voor vruchtbaarheid, ergens anders vreet hij de zon en de maan. Van verhalen over weerwolven tot een wolf die de schepper niet goed begrijpt, ze komen hier aan bod. De verhalen over wolven gaan honderden, zelfs duizenden jaren terug. Ze zitten diep in de cultuur gebakken en zijn dan ook terug te vinden in de taal. Angst voor wolven kan veroorzaakt worden door de verhalen. Dit staat bekent als het ‘roodkapje syndroom’, naar het bekende sprookje.

Wie is die wolf?

In dit artikel worden verhalen over wolven van over de hele wereld uiteengezet en vergeleken. Wolven zijn in grote delen van de wereld te vinden, hoewel lang niet altijd dezelfde soort. In Europa is Canis lupus de inheemse soort, maar in verhalen uit andere streken gaat het over andere soorten of ondersoorten. Hierdoor is de verhouding die een cultuur met wolven heeft, moeilijk te vergelijken met die van een andere cultuur. Andere ondersoorten kunnen bijvoorbeeld kleiner zijn of ander gedrag vertonen. Hierdoor zijn ze wellicht minder bedreigend voor mensen.

Het roodkapje syndroom

In de Westerse wereld zijn veel mensen bang voor wolven. Wolven worden gezien als agressieve dieren, die vee aanvallen en wanneer ze de kans krijgen ook mensen te grazen zullen nemen. Kinderen wordt al van jongs af aan verteld dat wolven gevaarlijk zijn. Dat is tegenwoordig minder sterk dan vroeger – toen er nog veel wolven door de bossen zwierven – maar zeker nog aanwezig. Deze angst geld niet alleen voor wolven, maar voor alle grote roofdieren. In veel gevallen is het een ongegronde angst, de roofdieren vallen immers niet aan. De volksangst voor grote roofdieren in het algemeen en wolven in het specifiek wordt wel het ‘roodkapje syndroom’ genoemd, naar het bekende sprookje.

Roodkapje

Het bekendste verhaal over ‘de grote boze wolf’ is misschien wel roodkapje. In dit verhaal gaat het meisje lekkers brengen naar haar zieke oma, maar ze worden allebei door de wolf verslonden. Later worden ze – in veel versies – door een jager gered. Hoewel er diverse symboliek aan dit verhaal wordt toegekend, is de duidelijkste boodschap toch wel dat wolven gevaarlijk zijn.

De wolf en de zeven geitjes

Moedergeit moet even boodschappen doen, of naar het bos, of iets anders waardoor ze weg is. De zeven kleine geitjes blijven thuis, gewaarschuwd voor de wolf. De wolf bedenkt een list waardoor de geitjes hem naar binnen laten. Alleen het kleinste geitje weet zich goed genoeg te verstoppen, de rest wordt opgegeten. Wanneer moeder terug komt weet ze meteen dat er iets is gebeurd. Zij en het kleinste geitje vinden de wolf, die inmiddels in een diepe slaap ligt. Ze bevrijden de andere zes geitjes uit zijn maag (allemaal nog in leven) en met zijn alle vullen ze de maag van de wolf met stenen. Zodra de wolf wakker wordt en wil drinken valt hij in de put of rivier door het gewicht van de stenen. Net als het verhaal van roodkapje geeft ook dit verhaal een duidelijke boodschap af. Wolven zijn sluw, gevaarlijk en je moet ze nooit vertrouwen.

De wolf en de drie biggetjes

Moeder varken zegt haar drie zonen een huis te bouwen. Na een ruzie bouwen ze allemaal een eigen huis. Het eerste biggetjes maakt een huis van stro. Het tweede gebruikt hout en het derde biggetje metselt een stenen huis. De eerste twee biggetjes liggen te luieren, of hebben plezier, terwijl het derde biggetje nog aan het bouwen is. Dan komt de wolf. De biggetjes vluchten hun huizen in, maar de wolf blaast het huis van het eerste biggetje makkelijk omver. Ook het huis van de tweede big weet hij om te blazen. Alleen het stenen huis blijft staan. Hoe het verhaal precies afloopt ligt aan de versie. Oorspronkelijk eet de wolf de eerste twee biggetjes op, kruipt door de schoorsteen van de derde big en belandt in een kookpot die de laatste big heeft klaargezet. Hierna wordt de wolf zelf opgegeten. In veel (modernere) versies van het verhaal vluchten de biggetjes naar het stenen huis en nemen ze de wolf gevangen. Niemand wordt meer opgegeten. Net als in de wolf en de zeven geitjes en in roodkapje is ook hier de wolf de slechterik. Hij is sterk en gemeen en bovenal gevaarlijk.

Spreekwoorden en gezegden

Niet alleen in sprookjes wordt gewaarschuwd voor de wolf, ook in spreekwoorden en gezegden heeft de wolf een slechte rol. Denk bijvoorbeeld aan ‘iemand voor de wolven gooien’ of ‘een wolf in schaapskleren’.

Waarom heeft de wolf zo’n slechte naam?

Er zijn verschillende theorieën over de oorsprong van de slechte naam van de wolf. Wolven doden meer dan ze eten. Ze hebben een jachtinstinct en zullen blijven jagen zolang er prooien zijn. Doorgaans eten ze ook al deze prooien op, of verplaatsen ze hun prooien, maar zeker wanneer ze verstoord worden laten ze ook voedsel liggen. Dit geeft wolven de reputatie van meedogenloze moordenaars, die doden voor hun plezier.

Deze reputatie is jarenlang versterkt door twee wolven bij elkaar te zetten en te kijken wat er gebeurt. Bijna altijd vechten ze tot op de dood. Dit komt doordat twee wolven uit verschillende families bij elkaar werden gezet, meestal mannetjes. Tegenwoordig wordt al het onderzoek gedaan naar wolven binnen hun roedel. Dit laat een heel ander beeld zien.

Weerwolven

Behalve de verhalen over gevaarlijke wolven, zijn er ook tal van verhalen over weerwolven. Deze mensen die met volle maan in een wolf veranderen zijn volgens de verhalen nog gevaarlijker dan gewone wolven. Het zijn beestachtige wezens, die hun dierlijke kant niet kunnen onderdrukken. Deze mensen hebben alle slechte eigenschappen van wolven, maar begeven zich onder de mensen. Dit maakt ze extra gevaarlijk. In moderne verhalen worden weerwolven anders neergezet dan vroeger. Zo kunnen ze hun wolf-kant onderdrukken en hebben ze meer positieve eigenschappen van wolven, zoals loyaliteit en kracht.

Bij de Romeinen

Het verhaal over de stichting van Rome is een bekend verhaal. De hoofdrol is weggelegd voor Romules en Remus, zonen van de god Mars en Rhea Silvia (of Ilia). Ze werden in de Tiber gelegd. De koning wilde dat zij werden verdronken maar de dienaren besloten hen in een mandje in het water te laten. De rivier (of riviergod) legde hen aan de kant en ze werden gevoed door een wolvin. Later werden ze opgevoed door een herder, uiteindelijk stootte ze de koning die hen in de rivier legde van de troon en stichtte hun eigen stad. Rome. Volgens deze legende zou Rome dus niet gesticht zijn als de wolvin er niet was geweest. De wolvin wordt afgeschilderd als een zachtaardig wezen, dat zich ontfermt over de baby’s. Dit is in tegenstelling met verhalen als roodkapje.
Ook in het Romeinse Rijk was de wolf niet altijd en overal even geliefd. Een bekend gezegde luidt: ‘Homo homini lupus’, wat betekent: ‘de mens is een wolf voor zijn medemens’. Hiervan wordt uitgegaan dat de wolf gemeen, zelfs wreed is.

Mongolië

De Mongolische volken zouden afstammen van een hert en een wolf. Nog steeds staat de wolf symbool voor geluk. Het feit dat de wolf soms meer prooien dood dan hij eet verklaren ze ook, aan de hand van hun scheppingsverhaal. God vertelde aan de wolf wat hij wel en niet mocht eten. Hij zei dat de wolf één schaap per duizend mocht eten. De wolf begreep dit verkeerd, hij dacht dat God zei dat hij duizend schapen moest doden en er één eten. In dit verhaal komt de wolf misschien niet als bijster intelligent over, maar hij gehoorzaamt God wel.

Japan

In Japan werd de wolf gezien als beschermer van het graan. Graanboeren maakten offers aan de wolven om hun gewassen te beschermen tegen herten en zwijnen. Een talisman van een wolf zou vruchtbaarheid brengen, zoals bij mensen als op het veld, en beschermen tegen vuur en ziekten.

Noorse mythologie

In de Noorse mythologie hebben wolven een grote rol. De reusachtige wolf Fenrir is gebonden door de goden maar zal op een dag deze ketting afwerpen en Odin verslinden. Fenrir zal worden gedood door Odin’s zoon, maar Fenrirs zonen zullen de zon en de maan verslinden. Toch is er ook een positieve rol weggelegd voor wolven in de Noorse mythologie. Geri en Freki zijn twee wolven die geluk brengen. Het zijn de huisdieren van Odin en ze worden omschreven als ‘wolfkrijgers’.

En hoe het echt zit

In werkelijkheid verslinden wolven geen oma’s en meisjes met huid en haar, dat weet iedereen. Wolven zijn uiterst sociale dieren, die in familieverband jagen en samenwerken. Voor jonge kinderen kunnen ze theoretisch een bedreiging vormen, maar in werkelijkheid zijn wolven zo schuw dat dit niet realistisch is. Tijden lang was het in heel Europa gebruikelijk om de kudde (schapen, koeien of varkens) in het bos en op open vlakten te laten grazen. Een verdwaald schaap is voor een wolf natuurlijk een veel makkelijkere prooi dan een hert, dus voor veel mensen waren wolven een echte bedreiging. Voor hun inkomsten, dan wel, niet direct voor hun leven. Een wolf valt dus hooguit vee aan en blijft over het algemeen uit de buurt van mensen. Vee is relatief makkelijk te beschermen, door een stevig hek of een hond. Het verhaal van Romules en Remus kan een kern van waarheid bevatten. Er zijn verhalen bekend van kinderen die worden grootgebracht door wolven. Dit zijn nooit zuigelingen, zoals in het verhaal.

Het is opvallend dat veel culturen tegenstrijdige beelden over wolven hebben. In Japan is het een goed wezen, misschien ook omdat daar traditioneel minder vee werd gehouden. Minder vee betekent minder vee verlies door wolven. Alleen het voordeel van wolven, minder vraat aan gewassen, speelt nog mee. In West-Europa wordt al lange tijd veel vee gehouden. Wolven richtten hier dus meer schade aan. Toch is ook hier een tegenstrijdig beeld te zien, zelfs binnen culturen. De Germaanse (Noorse) mythologie spreekt van goede en slechte wolven, net als de Romeinen. Misschien hebben ze hier wel een punt in, wolven zijn mooie, krachtige beesten, maar het zijn geen onschuldige puppy’s.