Potvisstrandingen op de Waddeneilanden - Dwaalgasten

Potvisstrandingen op de Waddeneilanden - Dwaalgasten Potvissen horen niet in onze wateren thuis. Toch komen we deze enorme dieren wel eens in de buurt van de Waddeneilanden tegen. Niet alleen op de Nederlandse Waddeneilanden maar ook op de Duitse en Deense. Op 28 november 1997 spoelden er vier tegelijk aan op het Noordzeestrand van Ameland. Drie jaar eerder lag er één potvis op het Suudwest bij Hollum. De verdwaalde dieren redden het niet in de ondiepe Noordzee. In 2012 spoelde er een potvis aan op Razende Bol bij Texel. Dit dier had een schat in zijn ingewanden, waar Ecomare op Texel, het centrum voor wadden en Noordzee, later een walviszaal van kon bouwen.

Potvisstrandingen op de Nederlandse kust


Dwaalgasten bij de Waddeneilanden

Het was een ware toeristische attractie. Honderden mensen reisden speciaal naar Ameland en vanaf Hollum reed de Strandexpres over het strand naar Buren. Daar lagen de vier potvissen op een rij op het strand. De Noordzee is ongeschikt voor deze duikers. Ze kunnen er niet de diepte in en ze vinden er geen pijlinktvissen. Door de ondiepte werkt hun sonarsysteem niet en dat maakt deze zee tot een levensgevaarlijke plek voor potvissen. Soms verdwalen de walvissen op hun route van de Atlantische Oceaan naar de Noordelijke IJszee. Ze nemen dan bij Schotland en Ierland de verkeerde afslag en komen als dwaalgast in de Noordzee terecht. De potvissen kunnen niet omgaan met zandbanken. In het slechtste geval vinden ze geen uitweg, verzwakken en stranden op een van de kusten. De navigatiefout wordt hen fataal. Wetenschappers zien in de strandingen van de laatste jaren een positief teken: de populatie herstelt zich, er zijn meer dieren dus meer strandingen.

Verstoringen in het magnetisch veld

Walvisdeskundigen en zeebiologen vermoeden dat de verdwalingen te maken hebben met verstoringen in het magnetisch veld van de Aarde. Die verstoringen ontstaan als gevolg van een verhoogde zonneactiviteit. Walvissen gebruiken dat magnetisch veld om hun weg te vinden. Bij verhoogde zonneactiviteit treden er echter verstoringen op en dan raken de walvissen in de war. Duitse zeebiologen deden onderzoek naar alle potvisstrandingen in de Noordzee tussen 1712 en 2003. Het merendeel van de strandingen, 87 van de 97, bleek zich te hebben voorgedaan tijdens periodes dat de zon een hogere activiteit vertoonde.
Ook snelle boten kunnen een gevaar vormen voor de potvis. Veerboten kunnen zo'n 56 kilometer per uur kunnen halen en op de dieren botsen, die daardoor gedesoriënteerd raken. De Noordzee is een druk bevaren zee.

Mannetjes

De vier verdwaalde potvissen die op het strand van Ameland zijn beland, waren onmiskenbaar vier mannetjes. Het geslachtsorgaan van de walvis zit bij levende dieren ingetrokken, maar bij gestrande exemplaren komt de penis naar buiten. De spieren die het orgaan op zijn plaats houden verslappen. Opgetekende strandingen van eeuwen geleden laten vaak ongegeneerd het geslachtsdeel zien. De gestrande potvissen zijn meestal jonge mannetjes van 12 tot 18 meter lang. Dit zijn de vrijgezellen die de grote kuddes met vrouwtjes en jongen verlaten om te gaan duiken. De kuddes zwemmen door naar warmere wateren. De zwervende mannetjes trekken doorgaans langs de westkust van Schotland en Ierland en nemen daar soms de verkeerde route.

Ontploffing

De dode dieren ontwikkelen in maag en ingewanden gassen die het kadaver kunnen doen ontploffen. Van de vier potvissen van Ameland was er al een op zee ontploft. Twee dieren zijn door deskundigen van de zeehondencrèche uit Pieterburen lek geprikt en van de vierde ontplofte maag en darmen op het strand. Menig omstander kreeg smurrie en bloed over zich heen. De stank op het strand was nauwelijks te harden en dreef met de wind het hele eiland over. De bezoekers namen stinkende smurrie aan de zolen van hun schoeisel mee naar huis en de Strandexpres was vanwege de stank van het interieur een bijzondere attractie.

Tandwalvis

De potvis is een tandwalvis. In zijn smalle onderkaak zitten twee rijen ivoren tanden. Het zijn de grootste tandwalvissen van de wereld. De mannetjes zijn veel groter dan de vrouwtjes. Het grootste deel van het lijf bestaat uit de kop. De kop is het specialistische orgaan waardoor de potvis tot grote diepte kan duiken om zijn lievelingsmaal te vangen. De potvis kan wel 2800 meter diep duiken op zoek naar reusachtige pijlinktvissen. De tentakels van de voor zijn leven vechtende inktvis bezorgt de potvis littekens op de kop.

Groot

Een mannetjes potvis is veel groter dan het wijfje. Hij kan wel 18 meter lang worden. De wijfjes worden doorgaans niet langer dan 12,5 meter. Het mannetje is twee keer zo zwaar als het wijfje. Hij kan 50 ton wegen, terwijl een wijfje ongeveer 25 ton weegt. Een pasgeborene is 3.5 tot 4,5 meter lang en weegt 1000 kilo. Een potvis kan wel 70 jaar worden. Ze doen er tien jaar over om volwassen te worden en de wijfjes krijgen elke 3 tot 6 jaar na een draagtijd van 14 tot 15 maanden een jong. De zoogperiode duurt ongeveer 18 maanden.

1997 Ameland / Bron: Harmen Wijnberg1997 Ameland / Bron: Harmen Wijnberg
Scrimshaw / Bron: Persbureau AmelandScrimshaw / Bron: Persbureau Ameland
Srimshaw / Bron: Persbureau AmelandSrimshaw / Bron: Persbureau Ameland

Scrimshaw

Een van de vier potvissen die in 1997 bij Buren op het strand lag, werd van zijn onderkaak beroofd. De kaak werd met een motorzaag verwijderd en is nooit teruggevonden. “Een liederlijke daad,” sprak toenmalig burgemeester Roel Cazemier. De politie had wel gepatrouilleerd, maar had niet de hele nacht constant naast de dieren gestaan. De daaropvolgende nacht was er wel continu bewaking.

Op de schoorsteenmantel

Oud-walvisvaarders op Ameland hebben van hun reizen ter walvisjacht tanden op de schoorsteenmantel staan. De tanden werden verzameld. De walvisjagers maakten er kunstig gesneden voorwerpen van in hun vrije tijd om als souvenir mee naar huis te nemen of om te verkopen en wat bij te verdienen. In het ivoor van de tand werden figuren gegraveerd in een techniek die srimshaw wordt genoemd. Een scrimshaw potvistand doet 100 tot 4500 euro per tand. Men schatte dat de onbewerkte tanden van de Amelander potvis wel 1000 gulden per stuk konden opbrengen.

Walschot en ambergrijs

De kop, die bijna de helft van het hele lichaam beslaat, bevat het kostbare walschot of spermaceti. Het speelt een rol bij de vaardigheid om diep te kunnen duiken. Walschot is een wasachtige stof die werd gebruikt bij de productie van kaarsen. Het helderste kaarslicht komt van walschotkaarsen. Het was een van de redenen om op potvissen te gaan jagen. Tegenwoordig hebben we daar alternatieven voor. De cosmetica-industrie gebruikte ook walschot, net als ambergrijs dat in de darmen van potvissen ontstaat uit verteerde rugschilden van inktvissen. Amber werd gebruikt in de parfumindustrie. Ecomare op Texel bekostigde een hele walviszaal uit de opbrengst van amber, dat in een gestrande potvis was aangetroffen.

Na 1984 is de commerciële jacht op potvissen gestopt. Alleen Japan jaagt nog op de dieren onder het mom van wetenschappelijk onderzoek. Het verbod op de jacht luidde het begin van het herstel van de populatie in.

Strandingen van potvissen op de Nederlandse kust in de laatste paar eeuwen

  • januari 1762 Friese Waddeneilanden, zeven of acht exemplaren
  • februari 1762 Zandvoort
  • juni 1763 Texel
  • februari 1764 Egmond
  • mei 1781 Zandvoort
  • 24 februari 1937 Terneuzen, twee dieren
  • juli 1953 Texel, incompleet skelet
  • 3 januari 1970 Spijkerplaat (Breskens)
  • 15 december 1979 Egmond aan Zee
  • 2 april 1990 Terschelling
  • 3 november 1994 Ameland
  • 12 januari 1995 Kijkduin, drie dieren
  • 27 november 1997 Wassenaar
  • 28 november 1997 Ameland, vier dieren
  • 5 juni 2004 Noordpolderzijl
  • 26 juni 2004 Vlieland
  • 2 november 2004 Richel, twee dieren
  • 15 december 2012 Razende Bol bij Texel
  • 29 juli 2013 Paal 26 op Terschelling
  • 9 januari 2016 Wangerooge, twee dieren
  • 12 januari 2016 Helgoland, twee dieren
  • 12 januari 2016 Texel, vijf dieren
  • 13 januari 2016 bij monding van de Weser
  • 13 januari 2016 kust Schleswijk-Holstein
  • 14 januari 2016 Texel, twee dieren
  • 31 januari 2016 Höhe Kaiser-Wilhelm-Koog - acht dieren

Weer drie potvissen bij Ameland

In december 2003 zwommen er weer drie potvissen voor de kust van Ameland. Ze dreven op hun kant zo’n 400 meter uit de kust en het zag er voor de dieren niet goed uit. Het groepje verdwaalde potvissen werd toen door vissersboten, reddingsboten, eilander zeelui, vuurtorenwachters, een helikopter en een verkenningsvliegtuig behoed voor stranding. De dieren werden naar dieper water gedreven en zetten koers naar het noordoosten, van de kust af.

Database Walvisstrandingen

Naturalis houdt een database bij van strandingen op de Nederlandse kust. De potvisstrandingen gaan terug tot het jaar 1255. Waar die eerste potvis is gestrand zegt de databank niet. De data zijn gedigitaliseerd en voor iedereen op Internet te raadplegen op de website www.walvisstrandingen.nl

Potvis op Razende Bol

In 2012 spoelde er een potvis aan op Razende Bol bij Texel. Bij nadere beschouwing bleek het dier een klomp in zijn ingewanden te hebben die tonnen aan euro's waard was. Het was ambergrijs, een ingrediënt van Chanel 5. Ecomare op Texel kreeg de helft van de opbrengst en bouwde er een walviszaal van.

Potvisstrandingen op Wangerooge, Helgoland en Texel

Op 9 januari 2016 spoelden twee potvissen aan op Wangerooge, een van de Duitse Waddeneilanden. Een dier was 13 meter lang en de ander 12 meter. Op Wangerooge spoelden nooit eerder potvissen aan.

Vijf potvissen

Op 12 januari 2016 spoelen er ook twee dode potvissen aan op Helgoland en komen er vijf levende potvissen aan op Texel. De vijf liggen in de branding en de KNRM hoopt dat ze met de vloed op eigen kracht terug kunnen zwemmen naar dieper water. Walvisdeskundigen vrezen het ergste. Twee potvissen zouden al dood zijn. Tegen middernacht maakt Economische Zaken bekend dat geen van de vijf potvissen het gered heeft.

Draaiboek Walvisstrandingen

Op Texel trad het Draaiboek Walvisstrandingen in werking, het draaiboek dat na de strandingen in 2012 van de bultrug en potvis op Razende Bol was samengesteld.

Moby Dick van Herman Melville

Wellicht de beroemdste potvis is de witte walvis Moby Dick uit het gelijknamige boek dat Herman Melville in 1851 schreef. Hij verhaalt over de lotgevallen van de walvisvaarder Peqoud en de speurtocht van diens kapitein Ahab naar de witte walvis die op een eerdere reis zijn onderbeen had afgebeten. In het boek zijn behalve dat verhaal de vele gebruiken en bijzonderheden over de walvisvaart en potvis beschreven. Die beschrijvingen zijn een opmaat naar de laatste drie hoofdstukken: de jacht op Moby Dick.

Potvisstrandingen

Legenda
A. Höhe Kaiser-Wilhelm-Koog, 31-1-2016, acht potvissen
B. Zandvoort, februari 1762
C. Texel, juni 1763
D. Egmond, februari 1764
E. Zandvoort, mei 1781
F. Terneuzen, 24-2-1937, twee dieren
G. Texel, juli 1953, incompleet skelet
H. Spijkerplaat, 3 -1-1970
I. Egmond aan Zee, 15-12-1979
J. Terschelling, 2-4-1990
K. Kijkduin, 12-1-1995, drie dieren
L. Wassenaar, 27-11-1997
M. Ameland, 28-11-1997, vier dieren
N. Vlieland, 26-6-2004
O. Richel, 2-11-2004, 2 dieren
P. Razende Bol, 15-12-2012
Q. Wangerooge, 9-1-2016, 2 dieren
R. Texel, 12-1-2016, 5 dieren
T. Rømø, 17-3-1996, 16 potvissen
U. Rømø, 4-12-1997, 13 potvissen
W. Helgoland, 12-1-2016, twee dode dieren
X. Kust Schleswijk-Holstein, 13-1-2016
Y. Wesermonding, 13-1-2016
Z. Texel, 14-1-2016

Lees verder

© 2012 - 2024 Piejet, het auteursrecht van dit artikel ligt bij de infoteur. Zonder toestemming is vermenigvuldiging verboden. Per 2021 gaat InfoNu verder als archief, artikelen worden nog maar beperkt geactualiseerd.
Gerelateerde artikelen
Moby Dick: legende of bestaat de witte walvis echt?Moby Dick: legende of bestaat de witte walvis echt?Iedereen is wel bekend met het 19e-eeuwse verhaal Moby-Dick. Het verhaal gaat over een zeldzame, witte potvis (genaamd M…
Potvis - de diepzeeduiker met walschot en ambergrijsPotvis - de diepzeeduiker met walschot en ambergrijsDe potvis, een majestueus zeezoogdier, is met een paar bijzondere aanpassingen van zijn lijf kampioen diepzeeduiken. De…
Moby Dick – boek van Herman Melville over de Witte WalvisMoby Dick – boek van Herman Melville over de Witte WalvisMoby Dick is het onsterfelijke verhaal van kapitein Ahab - in sommige uitgaven wordt hij Achab genoemd - die op jacht ga…
Scrimshaw: beensnijwerk aan boord van de walvisvaarderScrimshaw: beensnijwerk aan boord van de walvisvaarderDe walvisjacht staat bekend om haar risico’s, gevaren en overwinningen. Toch zaten zeelieden het merendeel van de tijd t…

Waar komen diamanten vandaan?Waar komen diamanten vandaan?Zeldzame dingen zijn duur. Diamant is super zeldzaam en veel geld waard. Voor één gram tel je al snel duizenden euro's n…
Bronnen en referenties
  • Inleidingsfoto: Frans Penders
  • Ecomare.nl
  • Walvisstrandingen.nl
  • Persbureau Ameland
  • Foto potvis op strand: Harmen Wijnberg
  • http://www.volkskrant.nl/binnenland/vijf-levende-potvissen-gestrand-op-texel~a4223347/ geraadpleegd op 12 januari 2016
  • Afbeelding bron 1: Harmen Wijnberg
  • Afbeelding bron 2: Persbureau Ameland
  • Afbeelding bron 3: Persbureau Ameland
Piejet (1.232 artikelen)
Laatste update: 03-11-2019
Rubriek: Dier en Natuur
Subrubriek: Diversen
Bronnen en referenties: 9
Per 2021 gaat InfoNu verder als archief. Het grote aanbod van artikelen blijft beschikbaar maar er worden geen nieuwe artikelen meer gepubliceerd en nog maar beperkt geactualiseerd, daardoor kunnen artikelen op bepaalde punten verouderd zijn. Reacties plaatsen bij artikelen is niet meer mogelijk.