Maquis en garrigue, mythische biotopen

Droog en warm, zinderende hitte wordt zichtbaar boven de lage, leerachtige begroeiing, harsige geuren camoufleren de geur van menselijk zweet. We wandelen tussen de grillige, bijna kale rozemarijnstruiken, over het grondbedekkend bonekruid en tussen de zoete lavendel, korte broekbenen worden gekrast door de scherpe bladeren van de aarbeiboom of door de kruipende en klimmende sarsaparilla- en meekrapsoorten. Mooi maar medogeloos.

Het mythische maquis

Romantisch ruig. Maquis! Een dicht begroeide plantenbiotoop van groenbljvende, kleine bomen en struiken, die 1-3 m hoog worden. Maquis is te vinden in gebieden waar het oerbos is vernietigd, of is ontstaan uit bossen waar de grote bomen zijn verwijderd. Dichte maquis vinden we veel in de westelijke helft van het Middellandse Zeegebied. Het bevindt zich meestal tussen zeeniveau en ongeveer 600 m, maar in bepaalde streken (zoals Kreta) kan het voorkomen op een hoogte van 1000 meter of zelfs hoger. Maquis kan zich herstellen van afbranden, als het tenminste niet wordt ontruimd of daarna zwaar begraasd. Typische maquis-planten, zoals Arbutus unedo en Erica arborea hebben opmerkelijke mogelijkheden om zich te verjongen: als de toppen door vuur zijn verwoest, groeien er nieuwe scheuten aan de basis van de plant.

Op de hoger gelegen hellingen kunnen blad verliezende struiken gaan domineren in wat wel pseudomaquis genoemd wordt. Hier kunnen bladverliezende eiken de groenblijvende soorten gaan overheersen. Als bossen met groenblijvende soorten zoals Hulsteik en Buxus worden gekapt, blijven er meestal lage vegetaties over die worden gedomi­neerd door bladverliezende struiken.

Voor een herborist zijn hier ook veel merkwaardige gebruiksplanten te vinden. In de hoge maquis komen steeneik en kermeseik voor. Verder soorten zoals mastiek- en terpentijnboom (Pistachia), judasboom (Cercis), steenlinde en boomheide. Veel voorkomende soorten in de lage maquis zijn: erica, cistus, brem en brandkruid (Phlomis).

Garrigue

Is een minder dichtgroeiende plantengemeenschap van groenblijvende dwergstruiken, die zelden hoger worden dan 0,5 m. Garrigue is wijdverspreid in het Middellandse-Zeegebied, we vinden er vooral aromatische kleine struiken met kleurige bloemen. Garrigue is opener dan maquis, waardoor er een grotere variatie aan kleinere kruiden tussen de struiken kunnen groeien. Deze gemeenschap is dan ook rijk aan eenjarigen, orchideeën en bolgewassen. En is voor een herborist en kruidenliefhebber nog interessanter omdat we hier wilde tijm, lavendel, bonekruid en rozemarijn kunnen vinden.

In het hele gebied zijn droogteresistentie en vraatresistentie typische aanpassingen aan de extreme omstandigheden. Euphorbia-, Affodil- en Cistus-soorten zijn doorgaans onsmakelijk voor vee door de chemische afweerstoffen die deze planten hebben ontwikkeld. Eeuwenlange begrazing door vee, het Middellandse-Zeegebied wordt al ten minste 8000 jaar bewoond, heeft de ontwikkeling van stekelige planten bevorderd. Meestal tonen ze daarbij ook aanpassingen aan droogte door hun dichte, gedrongen vorm en kleine, leerachtige bladeren.

Een ander opvallende aanpassing vinden we terug in de grote variëteit aan bol- en knolgewassen, zoals Crocus, cyclaam, kievitsbloem, tulp en wilde orchideeën. De bolgewassen bloeien ofwel aan het eind van de winter en in de lente, ofwel in de herfst; in deze perioden is het koeler en is er voldoende vocht om de groei te bevorderen. In de hete zomermaanden zijn deze planten afgestorven, en brengen ze de tijd veilig ondergronds door als een gezwollen, vlezige wortel, bol of wortelstok

Gedurende de ijstijden, toen de flora van Noord- en Midden-Europa grotendeels was verdwenen onder ijskappen en gletsjers, ontsnapte het Middellandse-Zeegebied aan de verwoestende werking van het ijs en fungeerde als een toevluchtsoord voor het plantenleven. Veel typisch mediterrane planten, zoals de johannesbroodboom, de olijf en de judasboom, zijn relicten van voor de laatste ijstijden. De snelle evolutie die in het Middellandse-Zeegebied heeft plaatsgevonden, en nog steeds plaatsvindt, wordt weerspiegeld door het grote aantal uiterst variabele soorten. Het Middellandse-Zeegebied is ook bijzonder rijk aan zogenaamde endemen, soorten die van nature slechts in een bepaald beperkt gebied of op een bepaald eiland voorkomen. Endemen komen vooral voor op de Egeïsche eilanden, Kreta en Cyprus.

Maar voor mij zijn maquis en garrigue toch vooral ook bijzonder door de magische sfeer, de geur en het mystiek gevoel dat het landschap uitstraalt. Alsof goden en geesten elk moment kunnen verschijnen. Een etherisch landschap als het ware.

Enkele kruidige soorten op een rij

Myrtus communis – Myrte

Een kleine struik met een grote reputatie. Vooral de etherische olie heeft een slijmoplossende en ontsmettende werking op de luchtwegen: te gebruiken bij neusverkoudheid, bronchitis en Cara. Maar als herborist wil ik toch wel zeggen dat zowel van de bessen als van het blad thee kan gezet worden bij diarree en andere maag-darmproblemen.

Rosmarinus officinalis – Rozemarijn

Rubia tinctorum, Rubia peregrinum – Meekrap, Krap

Vooral de kruipende Krap met zijn scherpe stervormige blaadjes is een echte plant van de streek. Onder de grond verbergt zich het geheim van de plant, in de vorm van een rode wortelstok, waar vroeger een industrieel belangrijke kleurstof uit werd gewonnen. In de kruidengeneeskunde is het de belangrijkste plant bij niergruis. Combineren met bijvoorbeeld Kattedoorn en Guldenroede.

Satureja montana – Bergbonekruid

Net zoals Rozemarijn meer zuidelijk groeiend. Bijvoorbeeld bij de Mont Ventoux samen met tijm. Een mooie kombinatie deze 3 stimulerende lipbloemigen. De naam Satureja komt van de sater, een mythische liederlijke figuur berucht om zijn seksuele uitspattingen. Bonekruid zou dan ook de seksuele en andere appetijt stimuleren. Misschien eten daarom de ezels zo graag dit kruid.Verder werden en worden er kazen, worsten en boongerechten mee gekruid. ‘Pour parfumer les tommes’ zegt men hier.

Smilax aspera – Salsaparilla

Een kruipende klimplant met ruwe ranken, kleine witte bloemen en rode bessen. Als onderbegroeiing in het maquis, droge stenige bosjes. Oude glorie, vooral bekend om zijn diuretische en depuratieve werking en dus gebruikt bij huidaandoeningen, zelfs bij psoriasis.

Thymus serpyllum – Wilde tijm – Serpolet

De kruipende tijm heeft dezelfde werking als de Echte tijm. Te gebruiken voor de luchtwegen en de spijsvertering. Gilbert Jean zegt ‘ C’est pour faire digérer’. In het Middellandse Zeegebied werd hij ook gebruikt tegen ‘rougéole’ (roodvonk). Volgens Lieutaghi zou dit een vorm van signatuurleer zijn. Het roodverkleurend blad voor een rode ziekte.

Thymus vulgaris – Echte tijm – La Farigola

Een veel gebruikte plant met veelzijdige werking maar ook met grote variatie in de samenstelling. Van vallei tot vallei kan de etherische olie verschillen (hoofdbestanddeel: thymol, carvacrol, geraniol, linalol of thuyanol). Natuurlijk vooral bekend om zijn antibacteriële en hoestwerende werking, maar in de streek ook gebruikt voor de spijsvertering. Chauvin zegt ‘Quand tu avais fait un gros repas, tu prenais une bonne tasse de thym, ça faisait du bien’. Vooral goed voor kou op de darmen en tegen diarree.