Uit vuur geboren eiland: Surtsey

Diep in de aarde heeft een reeks vulkanische explosies plaatsgevonden in het begin van de zestiger jaren van de vorige eeuw. Hierna verrees uit de Atlantische Oceaan (ten zuiden van IJsland) een kale, langwerpige rots. Jaren later kwamen de elementaire levensprocessen op het nieuwe eiland op gang.

De geboorte van het eiland Surtsey

De vissersboot Isleifur II gleed op 14 november 1963 langzaam door het ijskoude water van de Noordelijke IJszee, ten zuidwesten van IJsland. In de ochtendschemering wierp de bemanning de sleepnetten uit in het kalme water om kabeljauw te vangen. Plotseling sloeg er een grote golf tegen de boot aan, waardoor deze sterk begon te hellen. Nadat de geschrokken mannen hun evenwicht hadden hervonden, zagen ze een lange rookpluim uit het water opstijgen. De kapitein nam aan dat er een schip in nood was en wilde hulp gaan verlenen. Toen de Isleifur II echter ter plaatse kwam, bleek dat er geen schip in brand stond, maar dat de 'rook' stoom was en de 'brand' bleek een onderwateruitbarsting van een vulkaar. De vissers waren getuige geweest van het beginstadium van de geboorte van het eiland Surtsey.

Veiligheid van de vissers

Bevreesd voor hun eigen veiligheid zetten de vissers vlug koers naar huis, dwars door het stoomgordijn heen. Af en toe werden er afgekoelde brokken lava de lucht ingeslingerd. Drie uur na de eerste eruptie was de kolom van as en puin al 3.600 meter hoog en twee dagen later was ze aangegroeid tot 15.000 meter. Ze was te zien tot in Reykjavik, de hoofdstad van IJsland, ongeveer 120 km naar het noordwesten.

Overdekt met 'tefra'

De onderwatervulkaan scheurde 2,5 vierkante kilometer van de zeebodem open op een diepte van 130 meter. Enorme bliksemflitsen (veroorzaakt door wrijving tussen stofdeeltjes) doorkliefden de duistere hemel. De zee kolkte door de nogvolgende explosies en vormde een bedreiging voor de scheepvaart. De plotselinge omzetting van zoveel water in stoom veroorzaakte een kettingreactie van nieuwe explosies, die zo hevig waren dat roodgloeiend magma veranderde in stofdeeltjes. Fotografen, journalisten en wetenschappers uit de hele wereld stroomden toe om de ramp mee te kunnen maken. Iedereen werd prompt overdekt met een mengsel van sintels, puimsteen en fijne as. Dit mengsel noemt men 'tefra'.

Wordingsgeschiedenis van Surtsey

Op 16 november 1963 had zich in de dikke stoomwolk een enorme rotsrichel gevormd, die hard begon te worden. Na een paar weken doemde er een eiland op van 40 m hoog en 550 m lang. Een maand later leek alles rustig en waagden Franse journalisten zich op het eiland. Maar ook zij werden verwelkomd en bekogeld met puimsteen en hete as. Het eiland groeide nog altijd aan. Eind januari 1964 verhief het eiland zich 150 m boven de zeespiegel en besloeg het een oppervlakte van 2.5 vierkante kilometer.

Explosieve krachten

Surtsey ligt op de Middenatlantische Rug, een 16.000 km lange bergketen die zich uitstrekt van de Noord- tot de Zuidpool, voor het merendeel onder water. IJsland is het grootste gedeelte van deze Middenatlantische Rug dat boven water uitsteekt. Ook de Azoren behoren ertoe. In november 1963 werd de zeebodem uiteengereten. Uit een spleet welde vloeibaar magma op. Bij een reeks ontploffingen werd stof de lucht ingeworpen. In februari 1964 sliep de eerste vulkaankegel. In diezelfde maand begon een tweede vulkaantop (Surtur II) lava over het eiland uit te braken. In april 1964 werd er bij aanhoudende explosies steeds meer lava over de zachte tefra uitgestort, wat de levensvatbaarheid van het eiland verhoogde. In 1967 hield de activiteit op en werd de toestand stabiel. Surtesey's hoogste punt meet dan 174 meter.

Naamgeving

De IJslandse regering doopte het eiland Surtsey, naar de Noordgermaanse vuurgod Surtur. In de Noordgermaanse mythologie is de komst van de vuurgod Surtur (die in het wilde weg toesloeg met zijn vuurzwaard) een van de onheilspellende gebeurtenissen die Ragnarok (de godenschemering) inluidde.

Verwachtte korte levensduur

Wetenschappers verwachtten echter dat het nieuwe eiland maar een kort leven beschoren zou zijn. Dat baseerden zij op het feit dat het materiaal waaruit het gevormd was (voornamelijk puimsteen en as) zacht was en niet goed bestand tegen het gebeuk van de golven en de wind tijdens de noordelijke winters.

Tweede vulkaan

Surtsey zou bijna zeker zijn verdwenen, als er niet een tweede vulkaan was uitgebarsten, die een lavalaag over de tefra heen legde. Toen de nieuwe laag was afgekoeld, had het eiland aan de noordkant een hard oppervlak. Uit de oorspronkelijke vulkaan (Surtur I) vloeide ook nog eens lava, waardoor het eiland groeide en de tefra verstevigd werd met een hard schild dat in de winter de hevigste stormen zou kunnen doorstaan.

Schedelvorm

Zou je het eiland Surtsey van bovenaf bekijken dan zou je ontdekken dat het in zekere zin lijkt op een knaagdier. De kraters van de vulkanen zijn de oogkassen en de punt die naar IJsland wijst, lijkt op een smalle snuit.

Laboratorium voor wetenschappers

Toen de uitbarstingen in 1967 ophielden, werd het eiland tot een laboratorium voor geleerden, die zo een unieke kans kregen om te observeren hoe levensvormen bezit nemen van een nieuwe omgeving. Bezoekers werden niet toegelaten, omdat zij zaden of sporen in hun kleding zouden kunnen hebben. Alleen wetenschappers met steriele kleding mochten onderzoek verrichten.

De eerste levensvormen

Die eerste levensvormen waren bacterien, zeewieren en andere groene algen, gevolgd door mossen en korstmossen. Dat alles keurig volgens het boekje van de evolutie. De eerste vogel die op Surtsey neerstreek was de noordse stormvogel, die in 1970 begon te broeden op een rotsrichel in de westelijke klippen. Een jaar later waren er tien nesten en in 1980 was er een stabiele broedkolonie. Vooral dankzij de afwezigheid van eierrovers zoals ratten.

Begroeiing vulkaaneiland

Er zijn op de wind of door vogels voldoende zaden meegevoerd om bloemen, grassen en zeggesoorten te laten opschieten. De eerste bloeiende plant (een stinkende kamille) schoot wortel in 1972.

Opmerking
Vulkanische activiteit blijft echter een gevaar vormen en het eiland Surtsey kan op zekere dag even plotseling verdwijnen als het is ontstaan.