Ginkgo, geschiedenis van de geheugenboom

Een boom met vele bijzondere namen: Tempelboom, Japanse notenboom, Venushaarboom maar de letterlijke vertaling van Ginkgo is Zilverabrikoos, naar de zilverachtige vruchten. Ginkgo een levend fossiel en toch met een geheugen. Ginkgo biloba L. (fam. Ginkgoaceae) is de enige nog levende vertegenwoordiger van de klasse Ginkgoatae en vertoont weinig verwantschap met andere hedendaagse plantensoorten. De klasse der Ginkgoatae behoort tot de Conifeerklasse. Deze plantenklasse was ca. 250 -100 miljoen jaar geleden, over de hele wereld verspreid en kende veel soorten, zoals door de vondsten van fossielen en door paleobotanische studies is aangetoond. De oudste vondsten van fossiele resten van vertegenwoordigers van deze klasse dateren ca. 300 miljoen jaar geleden.

Ginkgo in het Juratijdperk

De grootste verspreiding van het geslacht Ginkgo was gedurende het Juratijdperk, ca. 150 miljoen jaar geleden. Nadat de Ginkgofamilie hun grootste verspreiding hadden gekend gedurende het midden Jura en het vroege Krijt-tijdperk, begon daarna snel een dramatische teruggang in soorten en verspreiding totdat gedurende de laatste miljoenen jaren de laatste soorten zijn uitgestorven. Ginkgo biloba zelf werd gedurende de ijstijd uit Europa verdreven, maar kon in de gematigd warme bossen van China overleven. In hoeverre er tegenwoordig nog 'wilde' exemplaren worden aangetroffen is maar de vraag, als er nog 'wilde' exemplaren bestaan, dan komen deze voor in zuidoost China, in de provincies Anhui en Zhejiang. Vanuit China werd Ginkgo biloba geïntroduceerd in Japan en Korea en vervolgens werd hij in 1692 in Europa geïntroduceerd vanuit Japan. Waarschijnlijk heeft Engelbert Kaempfer (1651-1715) , een Duitse arts in dienst van de Nederlandse Verenigde Oost-Indische Compagnie, die gedurende langere tijd in Japan was gestationeerd de zaden naar Europa gebracht. Kaempfer was een liefhebber van bomen die plantmateriaal van vele tropische bomen in het wild heeft verzameld.

Ginkgo is dus waarschijnlijk blijven leven dank zij de mens. Hij werd in Oost-Azië vereerd als boom der wijsheid en als tempelboom en dus vermeerderd en verzorgd. De vruchten werden ook gebruikt in de traditionele Chinese geneeswijze en gegeten als lekkernij. Ook het hout van de Ginkgoboom werd gebruikt. Sinds de achttiende eeuw worden Ginkgo-bomen overal ter wereld als sierbomen aangeplant. Zo bewoont Ginkgo biloba met de hulp van mensen weer gebieden waaruit hij in de laatste miljoenen jaren verdreven was.

Ginkgo botanisch

Ginkgo biloba stelt geen bijzondere eisen aan de grondgesteldheid, alleen op sterk alkalische of erg natte grond gedijt hij niet. De Ginkgoboom is winterhard, weinig gevoelig voor lucht- en bodemverontreiniging en groeit daarom ook goed in verstedelijkte gebieden. Hij kan een hoogte van 30 tot 40 meter bereiken. Tijdens de jeugd is de vorm slank en opgaand, terwijl deze later breder wordt en vaak een piramide-achtige vorm kan aannemen. Ginkgo biloba is tweehuizig en bezit vaak tweelobbige, langstelige bladeren die door vorkachtig vertakte vaatbundels doorsneden zijn.

Ginkgo, gecompliceerde voortplanting

Bij de voortplanting vallen de volgende zaken op:
Pas vanaf een leeftijd van ca. 20 jaar is de Ginkgoboom in staat zaad te vormen, dit vermogen blijft wel langer dan 1000 jaar bestaan. Tussen de bestuiving en de bevruchting verstrijken ongeveer vijf maanden; de mannelijke gametofyten zijn geen spermacellen, maar spermatozoïden die net als bij de varenachtigen (pteridofyten) een flagel hebben.
Normaal verstrijkt er bij hogere planten tussen bestuiving en bevruchting slechts enkele uren tot enkele dagen, afhankelijk van de migratie van de spermacel naar de eicel. Bij Ginkgo biloba zorgt de bestuiving alleen maar voor de rijping van de vrouwelijke gametofyten. De bevruchting kan dus ook niet direct plaatsvinden omdat er op het moment van bestuiving geen bevruchtbare eicel aanwezig is. Aansluitend aan de bestuiving begint een gecompliceerd rijpingsproces van de vrouwelijke gametofyt dat van april/mei tot de herfst kan duren. Als dan uiteindelijk de bevruchting plaatsvindt ligt de goudgeel gekleurde zaadknop, met de grootte van een mirabel, vaak al lang op de grond. Vaak wordt de zaadknop foutief ook wel vrucht genoemd. In het vruchtvlees van de zaadknop komen naast mogelijk allergene verbindingen, zoals ginkgol, ginkgolzuren, bilobol, ook kwalijk riekende zuren (o.a. boterzuur) voor. Dit is de reden dat bij voorkeur mannelijke exemplaren als sierbomen worden aangeplant.

Dat de Ginkgo ooit bijna uitgestorven was, heeft vele oorzaken maar de gecompliceerde, langdurige manier van voortplanting heeft daar natuurlijk ook mee te maken. Nu de mens het niet alleen een mooie boom vind maar ook zijn geneeskrachtige kwaliteiten op de bloedcirculatie, het geheugen en het zenuwstelsel ontdekt heeft, lijkt zijn toekomst wel verzekerd. Toch mooi en merkwaardig dat een door mens geredde boom mogelijk ook een beetje redder van de toekomstige mens kan zijn.

Ginkgo gedicht Goethe

Het moet ons niet verwonderen dat zo'n merkwaardige boom ook dichters en andere kunstenaars geïnspireerd heeft. Vooral Goethe was nogal onder de indruk van de tempelboom. Hij schreef dan ook het volgend gedicht.

Dit blad van de oosterse boom
werd aan mijn tuin toevertrouwd;
Het heeft een geheim idioom,
dat door de wijze wordt beschouwd.

Is het een levend wezen
dat in zichzelf is gedeeld ?
Of een paar dat uitgelezen
herkenbaar is als één beeld ?

Een wijselijk rijpend inzicht
liet mij de essentie weten.
Ervaar je niet in mijn gedicht,
dat ik één ben en gespleten ?

Ginkgo biloba word in Duitsland zelfs Goethebaum genoemd. En in dit geval klinkt de Duitse versie echt wel mooier.

Solche Fragen zu erwidern
Fand ich wohl den rechten Sinn:
Fühlst Du nicht an meinen Liedern,
Daß ich eins und doppelt bin?