mijn kijk op

'Toekomstbeeld' nekslag voor Markermeer

Onterecht wordt 'het slibprobleem' aangemerkt als de belangrijkste oorzaak van de achteruitgang van de waterkwaliteit in het Markermeer. Het ‘Toekomstbeeld Marker-IJmeer’ brengt de verkeerde oplossing voor het verkeerde probleem. Nieuwe natuur met leuke dingen voor mens en dier moet het meer uit het slop halen. In werkelijkheid fungeert het ‘Toekomstbeeld’ als dekmantel voor verdere verstedelijking van het Marker- en IJmeergebied.

Houtribdijk

In 1976, bij de aanleg van de Houtribdijk tussen Enkhuizen en Lelystad, werd het IJsselmeer in tweeën gedeeld. Het Markermeer, het zuidelijk deel, werd voorgoed afgesneden van het uitstroomgebied van de IJssel. Daarmee verloor het water voor de tweede keer zijn natuurlijke dynamiek. Eerder werd het afgesloten van de Noordzee/Waddenzee. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de vis- en vogelstand dramatisch terugliepen en de plantenrijkdom verschraalde. Oorzaak is volgens biologen de slechte kwaliteit van het water, dat volgens de één te helder en volgens de ander te troebel is. Wat te wijten zou zijn aan het ‘slibprobleem’.

Slibputten en entertainment

Maar gelukkig is daar nu de ultieme oplossing voor gevonden: het Markermeer wordt een icoon van nieuwe natuur! Met slibputten, een kunstmatig ‘oermoeras’ voor de kust van Lelystad, een vooroever voor Almere, een ‘golfluwe zone’ in het Hoornse Hop en overal vispassages, opdat vissen met scholen tegelijk het Markermeer in zullen trekken. En riet, veel riet voor de vogels. Het wordt één groot ‘wetland’, waar we met z’n allen kunnen wonen, werken en recreëren. Met alle voorzie-ningen die daarbij horen: horeca, cultuur, entertainment, wellness, conferentiecentra, lange stranden, jachthavens, jetski’s, woningen en kantoren. En dat ook nog ‘met behoud van de karakteristieke landschappelijke kwaliteit en historische Zui-derzeewaterfronten’. Zo kunnen we het Blauwe Hart van Nederland pas écht gaan beleven en er met z’n allen van genieten. Dat mag wel wat kosten: 850 miljoen euro om precies te zijn.

Speeltuin Markermeer

Een deel van het geld is bestemd voor promotie, om twijfelaars in het goede kamp te trekken en tegenstanders de wind uit de zeilen te nemen. Met ronkende teksten wordt het ‘Toekomstbeeld Markermeer-IJmeer’ aangeprezen: ‘Het Markermeer en het IJmeer vormen een van de grootste natuurgebieden van Nederland. Door intensief te investeren herwint de natuur aan kracht, zodat de ecologie de komende jaren tegen een stootje kan. Een bijzonder plan met een unieke aanpak. Een toe-komstbestendig ecologisch systeem waarmee de natuur stapsgewijs haar vitaliteit en veerkracht terugkrijgt.’

Het lijkt allemaal te mooi om waar te zijn. En dat is het ook. Het Marker- en IJmeer zijn als een speeltuin in de handen van biologen, planologen, waterbouwkundigen en economen. Het ‘Toekomstbeeld’ is namelijk niets anders dan de kleurige verpakking van het werkelijke doel: uitbreiding en verdere verstedelijking van de Randstad. Gooi de verpakking weg en je ziet waar het de plannenmakers om begonnen is: Amsterdam, Almere, Lelystad en Hoorn moeten de ruimte krijgen om in en aan het water te bouwen. Marker- en IJmeer worden opgeofferd aan economische ambities. De grote waterplas dient slechts als decor voor een aantrekkelijk woon-, werk- en leefklimaat, want dat trekt bedrijven en geld aan. En zo is de cirkel rond.

Drogreden

Met een slibprobleem heeft dit alles niets van doen. Het is een drogreden die door planologen en bestuurders met graagte wordt aangegrepen om andere bedoelingen, zoals stadsuitbreiding, te versluieren. Er ís namelijk helemaal geen slibpro-bleem. De Zuiderzee was eeuwenlang een ondiepe binnenzee met vooral in de zuidelijke helft een slibrijke bodem. Mede dankzij dit slib was de Zuiderzee een van de rijkste viswateren van Europa. Het slib werd meegevoerd door de rivieren en bevatte veel voedingsstoffen, waaronder organisch afval. De voortdurend in beroering gebrachte slibdeeltjes maakten het water halfdoorzichtig, wat de vissen enige bescherming bood tegen het licht en tegen natuurlijke vijanden. Bij harde wind wervelde het slib op en vermengde het zich met het zeewater. Hierdoor veranderde de kleur van blauwgroen in lichtgrijs. Het soortelijk gewicht van het water werd hoger en daardoor vlakten de golven af. Vissers spraken dan van ‘dik’ water, door-gaans de voorbode van een goede vangst. Dit in tegenstelling tot ‘dun’ water op windstille dagen, als het slib weer was neergedaald.

De afsluiting van de Zuiderzee in 1932 veranderde aan het slib hoegenaamd niets. Het wervelde op en zonk weer naar de bodem, een volkomen natuurlijk verschijnsel. Wat wél veranderde was de dynamiek van het water, dat door het gebrek aan stroming veel minder micro-organismen in beweging bracht. De Houtribdijk zorgde voor een nieuwe barrière, waardoor de voedselkwaliteit van het Markermeer verder verslechterde. Ooit heeft iemand die niet verder keek dan zijn neus lang was het slib de schuld gegeven van de achteruitgaande waterkwaliteit. Sindsdien praat iedereen hem na en is ‘het slibprobleem’ een prima excuus om verder in te grijpen in de natuur. En dan is zo’n grote waterplas als het Markermeer een uitdagende proeftuin voor de Nederlander, die een aangeboren haat-liefdeverhouding met water lijkt te hebben.

Muggen

Maar menselijke ingrepen laten zien dat de natuur niet maakbaar is. Afsluiting van de Zuiderzee, inpolderingen en de latere tweedeling van het IJsselmeer hadden een dramatische invloed op het ecologisch systeem, de biodiversiteit, de flora en de vis- en vogelstand. De druk op de aanzienlijk geslonken voedselvoorziening nam toe dankzij overbevissing door mens en dier. Het fosfaatverbod en de klimaatverandering deden de rest. Na het fosfaatverbod halveerde de vispopulatie.

Dit alles laat zich natuurlijk niet oplossen met slibputten en een ‘oermoeras’. Integendeel. Uitvoering van het ‘Toekomstbeeld’ zal de wind- en waterdynamiek nog verder doen afnemen. Een golfluwe zone – wie verzint zoiets? – in het Hoornse Hop zal de historische haven van de voormalige Zuiderzeestad Hoorn onbereikbaar maken. Slibputten werken maar kort en maken de bodem eromheen dood. Waterplanten zullen zich niet beperken tot de hun toegemeten plaatsen maar een steeds groter deel van het meer bezetten. Het oermoeras wordt een paradijs voor muggen, waaraan IJssel- en Markermeer toch al geen gebrek hebben. Sportvissers vinden een prima stek bij de vispassages en jetski’s zullen zeemijlen ver te horen zijn in het laatste grote stiltegebied van ons land. Langs de nu nog grotendeels donkere oevers van het Markermeer zullen straks de lichtbundels en reclames van de nieuwe waterfronten stralen.

Lolly

In de nabije toekomst zal blijken dat het allemaal anders uitpakt dan de plannenmakers hadden berekend. Vis, vogels en planten zullen niet doen wat van ze verwacht wordt en de waterkwaliteit zal er zeker niet beter op worden. Dan komt het moment dat men zal roepen dat je het meer maar beter kunt dempen en er wegen, woningen en bedrijven op zichtlocaties kunt bouwen. En dat is misschien ook wel de bedoeling. Markerwaard van de kaart? Wacht maar...

Wie denkt dat het allemaal zo’n vaart niet zal lopen komt bedrogen uit. De politiek moet zich nog uitspreken over de plannen, maar het draagvlak is ongekend groot, zo jubelen de initiatiefnemers. In de voorrondes heeft iedereen zijn wensen mogen inbrengen. Het Markermeer als lolly waarvan we allemaal een likje mogen. De ministeries van V&W, LNV en VROM hebben hun zegen aan het plan gegeven en tal van (groene) organisaties – van Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, de wa-terschappen tot en met de ANWB – onderschrijven de visie, evenals grote en kleine gemeenten rond het Markermeer. Dan moet je als politicus wel van goeden huize komen om zo’n zeepbel door te prikken.

Estuarium

De enige zinnige gedachte die in de richting van een oplossing komt is het gedeeltelijk herstellen van de oorspronkelijke estuariumfunctie en het getijdenkarakter van het gebied door het aanbrengen van (reguleerbare) openingen in de Afsluitdijk en de Houtribdijk. Via deze openingen zou er weer enige stroming in het IJssel- en Markermeer ontstaan. Het water zou weer halftroebel worden door voortdurende verplaatsing van slib en plankton. Vermenging van zoet en zout water zou een po-sitieve invloed hebben op het vergroten van de soortenrijkdom in en rond het water.

Deze gedachte is afkomstig van de IJsselmeervereniging, die zich echter binnen de Stichting Verantwoord IJsselmeergebied heeft uitgesproken vóór het ‘Toekomstbeeld Markermeer-IJmeer’. Ook de IJsselmeervereniging blijft het slib als een pro-bleem zien dat door een moeras kan worden ‘ingevangen’. Een hardnekkig misverstand. Met een variatie op een uitspraak van Auke Bijlsma, voormalig politicus, bioloog en voorvechter van het behoud van cultuurhistorische waarden, zou de vol-gende waarschuwing op zijn plaats zijn: ‘Het Markermeer is zo uniek dat je het maar één keer kunt verpesten.’