Bomen voor mensen

In de wordingsgeschiedenis van de mensheid heeft de boom, en ruimer gezien het bos, een vooraanstaande rol gespeeld. Men mag trouwens aannemen dat de mens als soort zich nauwelijks had kunnen handhaven zonder de aanwezigheid van bomen. Zo'n 100 miljoen jaar geleden, bij het verschijnen van de eerste zoogdieren, werd het leven op de bomenvrije vlaktes gedomineerd door de dinosauriërs. De kleinere diersoorten vonden een onderkomen in de geborgenheid van het bos, waar ze zich voedden met bladeren en vruchten. Ook na het uitsterven van de reusachtige reptielen keerden zij steeds naar het bos terug wanneer onheil dreigde.

Toen de mens zijn intrede deed, zocht ook hij in eerste instantie voedsel en bescherming binnen de beslotenheid van het bos. Slechts toen hij geleerd had de veiligheid die het woud hem bood met zich mee te nemen, waagde hij het om andere milieus op te zoeken. Later, toen de mens zijn zwerversbestaan ruilde voor een vast nederzettingspatroon, bouwde hij, met het materiaal dat de bomen hem leverde, houten woningen. Ook zijn eerste werktuigen en wapens vervaardigde hij uit hout. Tenslotte leerde hij vuur te maken en opnieuw vormde hout de grondstof om deze kracht te benutten. Het is dan ook niet verwonderlijk dat, naast natuurlijke elementen als de zon, de bliksem en de regen, de boom een voorwerp van aanbidding werd.

Levenskracht

Meer nog dan zijn productieve functie, wekte de enorme levenskracht van de boom de eerbied op van onze voorouders. Het jaarlijks ontluiken der bladeren in de lente aanzagen zij telkens weer als een symbolische overwinning op de dood.
Als voorwerp van verering koos de primitieve mens dié boom uit zijn onmiddellijke omgeving, wiens levenskracht hem het meeste ontzag inboezemde. In Vlaanderen, met zijn eertijds uitgestrekte loofboombossen, werd de eik de heilige boom. Nog meer in aanzien stond echter de maretak die zich in de kruin van de eik nestelt. Het feit dat de maretak door zijn altijd groene voorkomen nog meer weerstand vertoont tegenover de dood dan de majestatische eik zelf, lijkt een plausibele verklaring hiervoor.

Bomencultus

Bij culturen waar goden de plaats van de natuurelementen hadden ingenomen, bleef de boom een voorname rol in de godsdienstbeleving vervullen. Wél verschoof zijn plaats in de goddelijke hiërarchie van eigenlijke godheid (natuurgodsdienst) naar goddelijke woonplaats, attribuut of aan de goden gewijd voorwerp. Immers, wat anders dan de boom, met zijn in de grond verankerde wortels, zijn rechte stam en zijn tot aan de hemel reikende kroon, kon beter symbool staan voor de verbinding tussen de mens en zijn goden? Ook in dit nieuwe rollenpatroon was het meestal de eik die de functie van godsteken uitoefende. Zo was hij o.m. de boom van Donar, Zeus, Jupiter, Demeter en Dionysos. Niet enkel bomen, maar ook complete bossen werden aan de goden toegewijd. Zo was het Heilig Woud aan de Wezer opgedragen aan Hercules.

Bij de doorbraak van het christendom werden de « heilige » bomen, als attributen van de afgodendienst, met de grootste ijver geveld. Zo staat beschreven hoe in 772, na zijn overwinning op de heidense Saksen, Karel de Grote hun symbool van de wereld-es, de «Irminsul», vernietigde. De verwoesting van deze symbolen kon echter het oergeloof niet doen verdwijnen. Daarom werden geleidelijk aan de plaatsen van verering uit de oude godencultus aan de christelijke geloofsbelijdenis gekoppeld. Dit legt meteen uit waarom in de nabijheid van vele kapellen een boom te vinden is, of beter, dat in de nabijheid van vele monumentale bomen een kapelletje werd geplaatst.

Geneeskracht van bomen

Het is dan ook niet verwonderlijk dat we bomen ook gingen gebruiken om hun geneeskracht en dan niet alleen door bladeren, schors of knoppen op te eten, maar ook gewoon door er bij te gaan staan of door ze te gebruiken om onze ziektes te 'verkopen'. Zo ontstonden ook de fetisjbomen, waarbij genezing werd gezocht door het slaan van spijkers in een boom of door het ophangen van allerlei ex-voto's, persoonlijke voorwerpen, mutsen en doekjes. Het geloof in de natuurlijke kracht van de bomen vertaalt zich niet alleen in het afsmeken van genezing maar ook in het visualiseren van een bepaalde hoop of verwachting. Denk maar aan de meiboom, de tak die op het nieuwe huis wordt geplaatst of de lotsboom of geboorteboom, die wordt geplant bij de geboorte van een kind. Ook vrijheidsbomen zijn er nog terug te vinden, geplaatst ter gelegenheid van een politieke activiteit, het ontstaan van een land bijvoorbeeld bij de Franse revolutie. Merkwaardig is ook dat de rechtspraak vroeger werd gehouden onder of in de nabijheid van een boom. Of dat de bomen zelfs gebruikt werden om het vonnis, de straf uit te voeren. Dus ook, wat minder prettig, als schandpaal of als galg werden gebruikt. Bomen zijn ook vaak gebruikt als grensaanduiding tussen gemeentes en in die zin ook nu nog functioneren als oriëntatiepunten voor de mens.

In de hedendaagse kruidengeneeskunde zijn er ook steeds meer therapieën die niet alleen materieel gebruik maken van de geneeskracht van bomen, zoals de gemmotherapie (knoppen) maar die de bomen ook weer spirituele en energetische krachten toeschrijven, zoals de boomoliën van Bouchardon.

Bomen blijven ons begeesteren, zonder bomen zou de mens zowel lichamelijk als geestelijk 'ontworteld' geraken. Laat ons dat risico dus beter maar niet nemen.