Antitankgracht: langste beschermd landschap van Vlaanderen

Ten Noorden van Antwerpen ligt een overblijfsel van de Tweede Wereldoorlog: de Antitankgracht. Deze 33 kilometer lange waterloop werd tussen 1937 en 1940 aangelegd als verdediging tegen een mogelijke Duitse inval met tankwagens. Sinds 19993 is het het langste beschermd landschap van Vlaanderen, een lintvormig natuurgebied tussen Berendrecht en Oelegem, waar men heerlijk in kan wandelen en fietsen. En dat bovendien sinds eind 2011 een waar fietsparadijs is, dankzij de aanleg van twee nieuwe stukken.

De Antitankgracht

Wereldoorlog II

Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog werd tussen de Schelde (Berendrecht) en het Albertkanaal (Oelegem - Ranst) de Antitankgracht aangelegd als verdediging tegen een mogelijke Duitse inval. De verdediging van de stad Antwerpen vond plaats vanuit een groot aantal forten, maar een hindernis voor Duitse tanks ontbrak. Daarom werd er tussen 1937 en 1940 tussen een aantal bestaande forten een gracht gegraven, die pantserwagens onmogelijk konden oversteken.

Antitankgracht of Antitankkanaal?

De gracht was in totaal 33 kilometer lang, 18 meter breed en twee meter diep. De gracht had een zigzagstructuur die handig was omdat er op de inspringende hoeken afweergeschut kon worden geplaatst onder betonnen bunkers. Het water in de gracht was afkomstig uit het kanaal Dessel - Turnhout- Schoten. De gracht wordt vaak ten onrechte Antitankkanaal genoemd. Ondanks zijn naam gracht gaat het dus wel degelijk om stromend water. Aangezien er tussen het laagste punt (nabij Berendrecht) en het hoogste punt (nabij Brasschaat) een hoogteverschil is van 13 meter, werden er ook een aantal sluizen en sluisbunkers gebouwd. De constructie van de sluizen was zodanig dat indien de sluis zou vernield worden, de vijandelijke oever gedeeltelijk zou overstromen.

Historische waarde van forten en schansen

De militaire betekenis van de gracht tijdens de oorlog bleef echter beperkt. Maar de historische waarde van de vijf overgebleven forten is nu onschatbaar. Zo is de munitielift van het fort van Oelegem bewaard gebleven, wat een zeldzaamheid is. Daarnaast is er ook nog een fort in Stabroek, eentje in Kapellen (fort van Ertbrand), eentje in Brasschaat en eentje in 's Gravenwezel. Verder zijn er ook 48 bunkers langs de Antitankgracht en 2 schansen (tussenforten), de schans van Smoutakker in Stabroek en de schans van Schilde. Sinds de zomer van 2014 kan men gaan spoorfietsen tussen de forten van Kapellen en Brasschaat. Tijdens deze spoorfietstocht kruist men ook de Antitankgracht.

Langste beschermd landschap van Vlaanderen

Antitankgracht wordt natuurgebied

De gracht doorkruist zigzaggend Berendrecht, Stabroek, Kapellen, Brasschaat, Schoten, Sint-Job-in-'t Goor, 's Gravenwezel, Schilde en Oelegem. De Antitankgracht werd in 1993 beschermd landschap omwille van haar historisch, esthetisch en wetenschappelijk belang. De Antitankgracht is 33 kilometer lang en daardoor het langste beschermd landschap. Oorspronkelijk was de gracht 2 meter diep en 18 meter breed, nu is de gracht ongeveer 6 meter breed. Sommige delen van de oorspronkelijke gracht zijn verdwenen door de havenuitbreiding, de bouw van dokken en de aanleg van autosnelwegen. Maar als natuurgebied is de Antitankgracht van onschatbare waarde. Verschillende forten en bunkers werden ingericht als comfortabele winterslaapplaats voor vleermuizen. In 2007 telde men bvb. meer dan 700 overwinterende vleermuizen in het fort van Brasschaat. Het kalkrijke beton van de forten is erg waardevol voor mossen, varens en andere planten.

Grote diversiteit qua flora

De Antitankgracht biedt een ruime waaier aan landschappen: van schaduwrijke bossen en houtkanten tot rietkragen, heide, akkers en weilanden. Op de oevers groeien talrijke soorten bomen zoals de zomereik, de zwarte els en diverse wilgen. Vele van deze wilgen zijn gegroeid uit de oorspronkelijke oeverversteviging die in 1940 plaatsvond en waarvoor gebruik werd gemaakt van wilgentenen. Een levend stukje geschiedenis dus. Veel voorkomende struiken zijn sporkehout en Amerikaanse Vogelkers. In en om het water zijn heel veel dieren en planten te zien. In Brasschaat werden o.a. blaasjeskruid, grote waterweegbree, slangenwortel en waterdrieblad gevonden. In Kapellen zijn drijvende waterweegbree en vlottende bies aangetroffen, in Stabroek gekroesd fonteinkruid. Langs de Antitankgracht werden meer dan 300 plantensoorten geteld, waaronder erg zeldzame waterplanten.

Interessante fauna

Libellen, eendagsvliegen en vissen zijn overvloedig aanwezig. Het is ook de voortplantingsplaats van amfibieën als de bruine kikker, de alpenwatersalamander en de kamsalamander. Roofvogels komen zich in het ondiepe water wassen. Men treft er ook watervogels aan zoals de fuut, de ijsvogel, de meerkoet en het waterhoen. Het kalkhoudende water zorgt voor verschillende soorten mosselen, o.a. zoetwatermosseltjes. Via jaagpaden en halfverharde fietspaden langs de Antitankgracht kan je genieten van de rust en de schoonheid van het gebied.

Ecologisch beheer en toeristische uitbouw

Landschapsbeheerplan

Om het unieke landschap van de Antitankgracht veilig te stellen en verder uit te bouwen heeft de Provincie Antwerpen een landschapsbeheerplan opgesteld. Hierbij primeren aandacht voor het ecologisch beheer van de gracht en de oevers, voor het behouden van het historisch erfgoed en het uitbaten van recreatieve mogelijkheden. De voorgestelde maatregelen zijn erg divers: snoeien van de houtkanten, ruimen van de gracht, terugdringen van streekvreemde planten en dieren (die hier vaak worden achtergelaten door de mens), beschermen van kwetsbare soorten, renovatie van militaire bouwwerken, herinrichten van gevaarlijke oversteekplaatsen, etc.

Toerisme en recreatie

Anderzijds heeft de Provincie ook recreatieve en toeristische plannen met de Antitankgracht. Er wordt nagegaan waar er infoborden zouden kunnen geplaatst worden. De ideale locaties voor inrijpunten worden in kaart gebracht. Dit zijn plaatsen waar je kunt parkeren of die goed bereikbaar zijn met het openbaar vervoer. Men kijkt ook waar men picknickplaatsen zou kunnen aanleggen.

Missing links

Men is ook overgegaan tot de aanleg van de missing links, dit waren paden die dringend toe waren aan opwaardering en die passen in het recreatieve fietsnetwerk in de Voorkempen. Concreet waren er twee plannen. In augustus 2010 is men begonnen met de aanleg van een 3,5 kilometer lang fietspad in Stabroek. Ook werd Stabroek de eerste toeristische "onthaalpoort" van de fortengordel en dus ook van het beginpunt van de fietsroute langs de antitankgracht. Deze onthaalpoort bevat infoborden en er is ook een fietsenstalling naast het fort. Er is een link gelegd naar het Ravenhof met een grote parking voor auto's. In het fort van Stabroek worden tal van evenementen georganiseerd. Zo kan men er paintballen, aan Highlandgames doen en lasershooten. Meer info hierover vind je op www.stafort.be. Aan het fort van Oelegem, het eindpunt van de fietsroute, wordt ook een "onthaalpoort" gezet. In 2011 werd gewerkt aan het stuk tussen Brecht en Schoten. Dit alles moest wel gebeuren rekening houdend met het landschap, de natuur en de cultuurhistorische elementen. Bedoeling is van de Antitankgracht een nieuwe toeristische troef te maken voor de Provincie Antwerpen.

Bezienswaardigheden om en rond de Antitankgracht

Fietsen en wandelen

Je kan de Groene Haltewandelroute "Antitankgracht" afleggen. Meer info hierover vind je op www.groenehalte.be.
Ook een fietstocht via het fietsknooppuntennetwerk is mogelijk. Hiervoor kan je terecht op www.antwerpsekempen.be.
De meeste militaire bouwwerken zijn niet vrij toegankelijk. Het Fort van Oelegem, het enige beschermde monument in het beschermde landschap, kan elke zomer op aanvraag bezocht worden onder leiding van een gids. Indien je hiervoor interesse hebt, kan je terecht op www.natuur2000.be.

Natuurgebieden en boscomplexen

Vele van deze natuurgebieden staan onder toezicht van natuurorganisaties als bvb. Natuurpunt.

• de vijf forten, de bunkers, schansen, sluisen en sluisbunkers
• het Reigersbos in Berendrecht, bekend om zijn colonie blauwe reigers
• de Huzarenberg in Stabroek, een bos-en duingebied
• het Mastenbos in Kapellen, een gemengd bos op zandgrond
• het Wolvenbos in Kapellen, een privé-bos
• het Staatsdomein De Uitlegger, tussen Kapellen en Brasschaat
• het Militair Domein Klein Schietveld in Brasschaat
• het Staatsdomein De Inslag in Brasschaat
• het Gemeentelijk Park De Mik in Brasschaat
• het Domein La Garenne in Schoten, eveneens privé-domein
• het Domein 't Groot Kasteel in 's Gravenwezel, een oud kasteeldomein met heiderestanten
• het Provinciaal Domein Vrieselhof in Oelegem

Zin in een mooie wandeling midden in de natuur? Trek dan je wandelschoenen aan en verken de oevers van de Antitankgracht! Veel plezier!