Domesticatie en selectie en hun gevolgen

Huisdieren, het lijkt wel of ze er al altijd geweest zijn. Maar van bijvoorbeeld in het wild levende wolf tot Yorkshire Terriër is een hele evolutie. Met domesticatie bedoelt men het tot huisdier worden of maken van oorspronkelijk wilde dieren, zodat deze min of meer in harmonie interactief samenleven met de mens. Het is een langzaam verlopend proces geweest, aanvankelijk met beperkte bedoelingen. Later trachtte de mens te kweken op een of meerdere eigenschappen per diersoort en dit zorgde voor het uiteenvallen in aparte gespecialiseerde rassen. De bakermat van de domesticatie van de meeste huisdieren ligt in Zuid-Oostelijk Europa, Egypte en Klein-Azie (Aziatisch Turkije).

In de IJstijd (35.000 - 40.000 jaar geleden) overleefde de mens van de jacht op dieren. Door de schaarste van plantaardig voedsel werden de dieren genoodzaakt rond te trekken, zo ook de jagers die afhingen van de jacht. Toen is ook de meest primitieve vorm van dierhouderij ontstaan: het aanhouden van zwakkere of gekwetste dieren om later af te maken.

De eigenlijke domesticatie begon ruime tijd na het IJstijdperk; ong. 13.000 jaar geleden warmde het klimaat aanzienlijk op, waardoor flora en fauna ingrijpend veranderden. De mens besefte dat dieren ook nuttig konden zijn wanneer zij nog in leven waren. In het begin werd de onderdanigheid van de dieren afgedwongen door tijdelijke uithongering van de zwakste en jongste individuen.

Veronderstelt wordt dat de hond, die als aaseter in de onmiddellijke nabijheid van de mens leefde, het eerst gedomesticeerd is zo een 10.000 jaar voor Christus. Als volgende soorten zouden geit (West-Azië, 9000 vC) en schaap(huidige Irak, zelfde tijd) gedomesticeerd zijn. De mens leefde toen nog als nomade en geiten en schapen laten zich met hun kudde-instinct makkelijk drijven. Zo voorzagen de nomaden zich van melk, vlees en leder.

Pas bij de overgang naar een levenswijze met vaste verblijfplaats werden andere diersoorten tot huisdier gemaakt:

• 7000 vC varken
• 6000 - 4000 vC primitieve rund, het oeros
• 4500 vC ezel
• 4000 vC kip
• 3500 vC paard
• 2500 vC kat

De eerst gedomesticeerde dieren waren dus voornamelijk herbivoren (planteneters), die niet in voedselcompetitie kwamen met de mens. De hond is hierop een uitzondering. Hij is een carnivoor (vleeseter), maar trof een overvloed aan knaagdieren aan in opslagplaatsen.

In het Romeinse tijdperk (vanaf 400 vC) nam de levensstandaard zodanig toe dat voedsel ook een verfijnder cultureel karakter inhield. Hazen en konijnen (op het Iberisch schiereiland) werden in leporaria (ommuurde hofjes) in gevangenschap aangehouden. Konijnen weigerden in gevangenschap te kweken. Duiven, eenden en ganzen werden nu ook vetgemest voor vleesconsumptie en voor de 'foie gras'. (Foie gras werd in 2500 vC al gesmaakt in Egypte). 500 vC werd de parelhoen al geofferd bij de Grieken.

De grote diversiteit en soms specialisatie van de huisdierenrassen is niet enkel te danken aan hun aanpassingsvermogen aan de mens (domesticatie) maar ook aan de selectie, actief beoefend door de mens en te beschouwen als de meest recente fase in de domesticatie. De selectie, waarbij men specifieken en wetenschappelijk gefundeerde paringen tussen zorgvuldig geselecteerde fokdieren laat gebeuren, heeft de specialisatie binnen de diersoorten tijdens de laatste eeuwen versneld. Men begon hiermee een vijftal eeuwen geleden, maar vooral sinds 1950 gebeurt dit in een indrukwekkend tempo met hieraan gekoppeld een enorme toename van de productiviteit van de nutshuisdieren.

Gevolgen van de domesticatie en selectie op huisdieren

Uiterlijk

Door de natuurlijke selectie (survival of the fittest) zijn wilde dieren vrij eenvormig qua gestalte, gewicht,... Door de domesticatie is meer uiterlijke verscheidenheid ontstaan. Enkele vb: de hoogte van honden (10 cm tot 95 cm); het gewicht van runderen (250 tot 1500 kg). Deze wijzigingen konden gebeuren doordat de huisdieren zich niet echt meer moesten verdedigen tegen natuurlijke vijanden. Ook kon er een verscheidenheid in beharings- en andere lichaamsbedekkingsvormen optreden, vb. de verschillende beharingsvormen bij de hond in vergelijking met de wolf. Ook de gebruikelijke monotone schutkleuren maakten plaats voor meer verscheidenheid bij de huisdieren; vaak werd haarkleur een verplicht raskenmerk.

Functionele eigenschappen

Door domesticatie leren de huisdieren de permanente aanwezigheid van de mens te dulden. Ze worden ook steeds meer afhankelijk van de mens voor hun voedsel, huisvesting, bescherming, gezondheid, kortom hun overleving. Wilde dieren reageren volgens hun instinct. De tussenkomst van de mens wijzigt het instinct en stimuleert verstand, wil en geheugen van huisdieren, die een deel van hun verworven ervaringen aan hun jongen kunnen doorgeven. Individuele wilde dieren kunnen getemd en afgericht worden, maar dit wil niet zeggen dat ze tam of mak zijn. Het aanleren of africhten heeft als basis: herhaling (leidt tot automatisme); ritme(bevelen die in eenzelfde volgorde worden gegeven, onderhouden het onthouden ervan); continuïteit(regelmatig oefenen) en progressiviteit (eenvoudig beginnen en nadien ingewikkelder). Door aanleren en africhten is de band tussen huisdier en mens hechter, zodat het huisdier in de omgang veel kalmer, gehoorzamer en handelbaarder is geworden.

Communicatie Van de huisdieren is vaak ook verscheidener dan bij hun wilde soortgenoten: katten schreeuwen onderling, maar miauwen en spinnen bij de mens. Wijzigingen in de voortplantingskenmerken zijn economisch van groot belang. Huisdieren zijn vaak vroeger geslachtsrijp. Bepaalde huisdiersoorten hangen ook niet meer af van de seizoensgebonden voortplanting, maar komen het ganse jaar cyclisch in bronst. Tamme dieren zijn ook vruchtbaarder: bij meerlingbarenden is het aantal jongen per worp toegenomen, zodat de moederdieren extra melkklieren hebben ontwikkeld. Maar in sommige gevallen blijkt de domesticatie het moederinstinct gewijzigd te hebben, al dan niet bewust in de hand gewerkt door de mens.

De hersenomvang van huisdieren blijkt ook afgenomen, al is dit enkel voor de delen van het centraal zenuwstelsel die instaan voor de waarnemingen van de zintuigen en het gevoel en voor motoriek, terwijl delen die verband houden met geheugen en verstand toegenomen zijn. Sommige huisdierenpopulaties zijn belasten met erfelijke gebreken en zouden niet meer overleven zonder de bijstand van de mens, vb. zeer veel dikbilrunderen kunnen niet meer kalven zonder hulp van de mens.

De domesticatie en vooral de recente selectie heeft de productiviteit van de nutshuisdieren en de variatie bij de niet-nutshuisdieren doen toenemen, wat positief is. De mens moet er evenwel over waken om, in het belang van de dieren, ervoor te zorgen dat de ongewenste neveneffecten zo minimaal mogelijk zijn en blijven. Hiervoor kan men weer gebruik maken van selectie