Sleutelbloem, verhalen en legendes

De gewone Sleutelbloem, Primula officinalis of Primula veris, komt in ons land in vochtige weilanden en in bossen nog wel voor. Het is vooral in de Ardennen dat we de gele bloemen volop zien bloeien. De Sleutelbloem, vroeger ook wel hemelsleutel genoemd, is een der eerste voorjaarsbloemen, vandaar ook de geslachtnaam Primula, van het Latijnse primus, de eerste. In de antieke geschriften is de gewone sleutelbloem blijkbaar niet terug te vinden en waarschijnlijk was zij in de oudheid niet bekend, mogelijk omdat zij in Griekenland en in Italië weinig voorkomt. Pas bij Hildegard von Bingen, abdis van het klooster op de St. Ruprechtsberg bij Bingen (1098—1179) vinden wij in haar werk „Physica" de naam „Hymelslozel" vermeld. Zij gebruikte deze plant tegen melancholie, hoofdpijn en verlammingen, In de kruidenboeken van de 16e eeuw verschijnt de Primula officinalis onder verschil­lende namen, zooals Herba Paralysis (bij Otto Brunfels), Verbasculum odoratum (Fuchs), Arthritica (Gesner) enz. Laatstgenoemde benaming wijst op het gebruik van de plant tegen arthritis en jicht. Vooral in de wijn getrokken Sleutelbloemen ston­den in die tijd in hoog aanzien.

Sleutelbloem bij Bock en van Beverwijck

De kruidkundige Hieronymus Bock bericht in zijn kruidenboek (1731) over de Sleutelbloem, die bij hem Betonica alba, Witte Betonie noemt, dat de in wijn ge­trokken bloemen als schoonheidsmiddel dienen om vlekken en puistjes uit het gelaat te verwijderen. De Dordtse geneesheer Johan van Beverwyck schrijft in zijn „Schat der Ongesontheydt ofte Geneeskonste van de Sieckten" (1656) : „Sleutelbloemen, die oock om de gehelyckenisse van haer bla­deren Witte Betonye ghenoemt werden, werden vordelyck ghebruyckt in alle koude ghebreken der Herssenen en Zenuwen, insonderheyt met Salye (Salie) en Maryoleyne (Marjolein) ge­kookt. Welcken drank oock bequaem is voor de gene, die bevende Leden hebben, of geraeckt en beroert zijn, 't welck de oorsaeck is, dat de Sleutelbloemen in 't Latijn oock Herba Paralysis ghenoemt zijn".

Volkse verhalen over de sleutelbloem

Als eerste lentebode moet, volgens het volksgeloof, de Sleutelbloem bijzondere geneeskracht bezit­ten en kon zij zelfs voorbehoedend werken tegen allerlei ziekten; zo worden in het vroegere Pruisen drie Sleutelbloemen ingeslikt als een voorbe­hoedmiddel tegen de koorts en de Roethenen in Boekowina deden dat ook om zich tegen klierziekte te beschermen. (Dr, H. Marzell „Unsere Pflanzen").
Onder bepaalde omstandigheden konden Sleutelbloemen echter ook zeer schadelijk werken en in vele streken meende men, dat het in huis halen van deze voorjaarsbloemen ongeluk ­bracht. In Engeland en Frankrijk werd verteld, dat de kuikens niet uit de eieren kunnen kruipen, als men Sleutel­bloemen in huis heeft gebracht. In Beieren heerste de volksmening, dat men uit de lengte van de Sleutelbloemen de hoedanigheid van de graanoogst kon aflezen. Hadden de Sleutelbloemen n.l. lange stelen, dan zou de gerst dat jaar hoog worden, bleven ze kort, dan zou ook de gerst kort zijn.

De Sleutelbloem geldt verder, vooral in Frankrijk, als een orakel voor trouwlustige meisjes. Meerdere bloe­men in een glas water kregen de naam van een aanwezig meisje. De bloemen, die dan rechtop in het water bleven staan, brachten het betreffende meisje geluk, de bloemen die snel verwelkten betekende ongeluk. In Bretagne zou het meisje, dat een Sleutelbloem met zeven (in plaats van vijf) kroonbladen vindt, nog in het zelfde jaar een man krijgen. (H. Marzell).
In een volkssage werd de Sleutelbloem gebruikt om in toverbergen de schatten, die er verborgen waren aan te wijzen. Dit steunt op de volksetymo­logie dat sleutelvormige bloemen de deuren van onderaardse schatplaatsen kunnen openen.

Sleutelbloem in apothekersboeken

In de apotekersboeken van 19de en zelfs 20ste eeuw werden vooral de sleutelbloemwortels als geneeskrachtig beschreven.
De 'radix primulae' werden voorgeschreven als expectorans, dus vooral gebruikt om taai slijm uit de luchtwegen te verwijderen.
Maar ook als pijnstillend en ontstekingswerend middel waren ze bekend. De wortels bevatten aspirine-achtige stoffen, die je ook kan reuken als je de wortels oogst.

Wetenschappelijk onderzoek met Primula species

• Vet Rec. 2005 Dec 3;157(23):733-6. Improvement of the lung function of horses with heaves by treatment with a botanical preparation for 14 days. Anour R, Leinker S, van den Hoven R.
• J Ethnopharmacol. 2006 Apr 21;105(1-2):294-300. Epub 2005 Nov 15. Screening of plants used in Danish folk medicine to treat epilepsy and convulsions. Jäger AK, Gauguin B, Adsersen A, Gudiksen L.